ЕЗЫМ И ДУНЕЙ И1ЭЖТ
Къэнащ 1эдакъэм къыщ1эк1ауэ
Гум щыщу налъэ зыхэплъхьахэр.
Уафэгум ис мо вагъуэ ц1ык1ухэр
Ц1уужу гуэгъу уэ зыхуэпщ1ахэр.
Илъэс 25-рэ…Арауэ къыщ1эк1ынт Къанкъул Заур гъащ1эу къигъэщ1энур зэрыхъур. Жылэу хаса ц1ыхупсэр къэк1ащ, зишэщ1ащ, къэт1эп1ащ, уеблэмэ хъери къит хъуат.Ауэ…
Илъэс хъуащ Къанкъул Заур дунейм зэрытемытыжрэ. Абы лъандэрэ Балъкъыпс уэру ежэхащ, 1уэхугъуэ куэди къэхъугъащ.Ауэ ц1ыхухэм къытхуэнащ абы и тхыгъэхэр, къытхуэнащ фэеплъу.
Дзэлыкъуэ куейм хыхьэ Къамылыкъуэ къуажэм 1967 гъэм къыщалъхуащ къанкъул Заур. Мухьэмэдрэ К1улэрэ ар я ебланэ бынт.нэхъыщ1э дыдэми, абы и дуней еплъык1эр, гурыгъу-гурыщ1эхэр адрейхэм ебэк1ырт. Жып1энурамэ, ц1ыху псоми къахэщхьэхук1ырт:еджэныгъэк1и, гъэсэныгъэк1и, 1уэхузехьэк1эк1и, уеблэмэ зыхуэпэк1эк1и.къуажэ еджап1эм щыщ1эсами егъэджак1уэхэр къыщытхъурт,сытк1и щапхъэт.Заур а зэманым хуабжьу дихьэхырт усыгъэми ,прозэми. Спортыр зыпищ1 щы1этэкъым.а зэманым Заур хахат комсомол организацэм и секретару.1эмал зэри1эк1эрэ а 1энат1эр тэмэму ирихьэк1ырт. Зэпыу имы1эу блын газетхэр гъэщ1эгъуэну къыдигъэк1ырт, дыкъэзыухъуреихь дунейм и дахагъэ псори на1уэ ищ1ырт, ар зэрыхъумэн хуейм ц1ыхухэр къыхуриджэрт. Хэку зауэшхуэм л1ыгъэ щызезыхьахэм, хэк1уэдахэм я фэеплъыр къэзылъыхъуэ ныбжьыщ1эхэм гъуэгугъэлъагъуэ, сэбэп яхуэхъурт. Арагъэнут абы «письмохэм къытхуа1уэтэж» жи1эу зэхуэхьэсыжыныгъэ щ1ищ1ри. Абы зауэ зэманым яусауэ ц1ыхум жа1эу щыта уэрэдхэр, гукъэк1ыжхэр итхауэ щытщ.нобэми къызэ1упхыху щ1э гуэрхэр къыбоджык1ыф. Езыр зызэс классым абы пащ1 щы1этэкъым. Дзыхь кърагъэзырт, псоми я ныбжьэгъуф1 пэжт. Къуажэ еджап1эр щытхъу и1эу къиухащ Заур. Литературэм, псалъэм и къарур зэхэзыщ1а щ1алэр щ1эт1ысхьащ Къэбэрдей_балъкъэр къэрал университетым. Еджэныгъэм къыдэк1уэу ар комсомол лэжьыгъэм и гуащ1э щегъэлъагъуэ, спортым щи1э зэф1эк1ым зрегъэубгъу. Ауэ еджап1эр къегъанэри, дзэм къулыкъу щищ1эну мак1уэ. А здэщы1эми щытхъур мащ1эу къыхуагъэпсакъым Заур. Дэтхэнэ зы 1уэхугъуэри тэмэму зэригъэзэщ1эным яужь итщ. Арагъэнущ Къанкъулым и адэ-анэм зэпыу ямы1эу щытхъу псалъэхэр зэрыт тхыгъэхэр къащ1ы1эрыхьэри. Ауэрэ къулыкъущ1энри щ1алэм еух. Зэманк1э зэпигъэуа еджэныгъэми пещэж. Мы илъэсхэм абы нэхъри къыгуро1уэ адыгэбзэм и дунейр нэхъ ебгъэф1ак1уэмэ, абы хъер куэд къызэригъэлъэгъуэфынур. Адыгэбзэм и зэф1эк1ыр на1уэ щ1ыныр гъэщ1эгъуэн щохъу. Анэбзэм къыдэк1уэу ар дихьэхыу йоджэ хамэ къэрал литературэми. Зэгъэпщэныгъэм нэхърэ нэхъыф1 сытк1э ухуей пэжыр къэбгъуэтынумэ. Аргъэнущ Заур абы зыщ1ритари.Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым илъэсищк1э щеджа нэужь, Заур МГУ-м журналистхэр щагъэхьэзыр факультетым и ещанэ курсым щ1эт1ысхьащ. Ауэ ар абы къиухакъым…
Заур зыц1ыхуу щытахэм зэрыжа1эжымк1э гу пц1анэу, и псэр зэ1ухауэ ц1ыхугъэм и нэщэнэ псоми пэджэжыфу, акъылыф1эу, зэчиишхуэ бгъэдэлъу, и гур щ1эныгъэм хуэкъабзэу щытащ.Заур адыгэ лъэпкъым и блэк1ар зыщимыгъэгъупщэу, и къэк1уэнум хуэгумащ1эу, щ1эныгъэ куу бгъэдэлъу, адыгэ литературэр псевдореализмэм и жыпхъэхэм къы1эщ1эхауэ, дунейпсо литературэм къыщагъэсэбэп символизмэм и 1эмалхэр къэщтэн, абык1э ди лъэпкъ литературэр зы лъэбакъуэк1э нэхъ мыхъуми дунейпсо литературэм пэгъунэгъу щ1ын зэрыхуейр къыгуры1уэу щытащ.Жыс1а псалъэхэм и щыхьэту къэпхь хъунущ абы и тхыгъэхэр.Ахэр адрейхэм ещхькъым, фантастическэ жанрым ипкъ иувэ тхыгъэхэщ.Къыхэгъэщыпхъэщ Заур япэ зыми апхуэдэ тхыгъэ ди адыгэ литературэм зэрыщимытхар. Ар куэд и уасэщ.Куэд дыдэ.
Заур зы повестрэ рассказитхурэщ къытхуигъэнар. Ахэр зэщ1экъуэжауэ Къагъырмэс Борис и ф1ыгъэк1э налшык «Эльбрус» тхылъ тедзап1эм 2004 гъэм къыщыдэк1ащ. Тхыгъэхэм ущеджэк1э щ1э куэд къыпхузэ1уах, гъащ1эр щ1эщыгъуэ, гурыхь пщащ1.Къапщтэмэ, «К1эгъуасэ хужь» тхыгъэри фантастическэ рассказщ. Нэм илъагъу закъуэкъым мыр зытепсэлъыхьыр. Ат1э, зэман-зэманк1э ц1ыхум и зэхэщ1ык1ыр здынэс «щ1ып1эхэрщ», жэуап тэмэму зыпхуемыт упщ1эхэрщ.тхыгъэр зытеухуар ц1ыху гъащ1эрщ. К1ыф1ыгъэм ц1ыхур йопсалъэ,ц1ыху гъащ1эм и налъэхэр зэрызэхэлъым щыгъуазэ уещ1: « К1ыфы1гъэр нэхъри нэхъ шынагъуэу щхьэгъубжэм къытегупл1ащ, абджынэхэм къыпхыпщри пэшым къыщ1эпщхьащ. Абы хэту зыгуэр пэшым къыщ1элъатэри гъуэлъып1эм бгъэдэт ст1ол лъахъшэм тет1ысхьащ. Ар мы дуней псэущхьэтэкъым, и бауэк1эр щ1ы1эт,езыр къэлъагъугъуейт, нэр темыпы1эу и теплъэм зихъуэжырт…».
Тхыгъэхэр зэрыт сборникым и ф1эщыгъэц1эри гъэщ1эгъуэнщ –«Къалэм дэгъуэщыхьа».Заур и тхыгъэхэм езым «и лъым къыхэк1а куэд» хилъхьащ. Тхыгъэ къигъэщ1хэм абы гъащ1эм зыщрихьэл1а 1уэхугъуэхэр щ1эгъэкъуэн щищ1ырт. 1991 гъэм «Жэщ псалъэмакъыр» дунейм къытехьащ. Мы тхыгъэми и1эт тхыдэ к1эщ1. Езым зэритхыжащи: «москва сыкъэку1эжын и пэ къихуэу Къанкъулхэ япэ дыдэу лъэпкъ зэхуэс ящ1ат. Дымащ1э дыдэкъым, къызэрыщ1эк1ымк1э. Зэхуэсым и пэ махуэм Сыбыр къик1ыжри ди лъэпкъым щыщ зэшит1 къэк1уэжат, я адэм и кхъащхьэ а щ1ып1эм къыхуагъуэтыжри,(сталин и зэманым ягъэт1ысахэм ар ящыщт)и къупщхьэхэр хэкум къашэжат. Ди къуажэкхъэм щыщ1алъхьэжати, къызэрыщ1эк1ымк1э, къыбгъурыт кхъуащхьэр зейр зэгуэр кулакхэм я спискэхэр зэхэзыгъэувэу щытарщ. Сегупсысащ: а т1ур иджыпсту къэпсэлъэжамэ, сыт зэжра1энт?». Мыбы рассказ мыин дыдэ къык1элъык1уэри тхыгъэу къигъэщ1ащ «Жэщ псалъэмакъ» и ф1эщыгъэц1эу.
Къанкъул Заур и тхыгъэхэм куэд къыбжа1э.Ауэ абы и макъыр, и хьэлыр, и дуней тетык1ар, дахагъэу бгъэдэлъа псори нэхъ щыхъума хъуауэ къэплъытэ хъунущ и ныбжьэгъухэм хуитхыу щыта письмохэм.Абыхэм ущеджк1э Заур къопсалъэу, и гурыгъу-гурыщ1эхэр къыпхуи1уатэу къыпщохъу: «Школым сыщыщ1эса лъандэоэ зыхэсщ1эу щытащ сэ ди лъэпкъ ц1ык1ум и 1ыхьэ мащ1эу сызэрыщытыр. Си 1уэхур дапхуэдэу гугъу, зэхэзэрыхьа мыхъуами, сэ абы къару къысхилъхьэрт…»; «Сирием и посольствэм щылажьэ адыгэ щ1алэ зэзгъэц1ыхуащ.ц1ыху гъэщ1эгъуэнщ. Ди Тхьэ, дунейм дытеугуэшащ, дытепхъащ дэ. Абы сыщегупсыск1э, си гъын къок1уэ. Си нэпс къыщ1эмык1ыу си гъын…»; «Тенджыз ф1ыц1эм и 1уфэр адыгэхэм я къупщхьэм щ1игъэнащ. Сэ сопщ1ыхь Англием, Францым къик1а матросхэм щращэк1э, гуауэм делэ ищ1ауэ зи сабий зыук1ыж шэрджэс ц1ыхубзым. Ит1анэ сэ солъагъу хы 1уфэм щыт фэеплъ абрагъуэхэр… И щ1ыбыр хым хуигъэзауэ щысщ гуауэм итхьэла бгырыс ц1ыхубзыр. Апхуэдэ щы1э…»; «Пщыхьэщхьэм къафе гуэрым сыщ1эсу, зэуэзэпсу пианинэ макъ зэхэсхащ. Япэ щ1ык1э къэк1уахэр гунэс сщыхъуакъым.Ауэ ит1анэ… Ит1анэ «К Элизе» жыхуи1эр дахащэу къищтащ. Пианинэм и 1эпэхэм тегупл1ащэртэкъым, макъхэр къабзэт, ирикъурт…»; « Сэ т1эк1у си нэгу зезгъэужьащ. Сыщы1ащ Рига, Юрмала, Таллин. Я вакъэ лъэдакъэ ц1ык1ухэмк1э макъ ягъэ1уу я къалэ зэлъы1ухам, уэрам мывалъэ 1цык1ухэм къыщак1ухь. Рижскэ соборым орган сыщедэ1уащар сытым хуэдэу ф1ы1 Собор лъагэм макъым хуиту зыще1этри, зэхуэдэу тегуэшауэ и лъабжьэм къохыж…».
Заур и хъуэпсап1эхэр мащ1эми къехъул1ауэ жып1э хъунущ. Езыр къытхэмытыжми, и ныбжьэгъухэм тхыгъэхэр зэрыт тхылъ къыдагъэк1ащ, Щоджэнц1ык1у Нинэ Къанкъулым и тхыгъэхэм теухуауэ «Лабиринты текста» жыхуи1э монографиер итхыгъащ. Нинэ зэритхащи: « Заур псоми къахэщырт. Къыщыхъу щы1эт зы семинар ек1уэк1ыху абы и закъуэ ф1эк1 щымыпсалъэ. Сыт щыгъуи жэуапым хуэхьэзырт. Гупсысэ жи1эхэр гъэщ1эгъуэнт, щ1эщыгъуэт, и псэлъэк1эм зыри дэбгъуэнутэкъым. Заур къэпсэлъа нэужь, абы жи1ам зыгуэр дыщ1ыбгъужыну гугъут…». КъБКъУ-м и егъэджак1уэ Быж Зарэ зэрыжи1эжымк1э, Заур зыгуэрым ебгъэщхьыным къик1ыр и пщ1эр лъахъшэ пщ1ынырщ. Ар и зыхуэпэк1эк1и, и дуней тетык1эк1и нэгъуэщ1т. Абы ф1ы дыдэу илъагъурт псэущхьэхэр, удзхэр. Зыпищ1 щы1этэкъым езым ип1а и хьэр. Унагъуэм узэрыдыхьэу хиса розэхэр икъук1э ф1эф1т. Дэтхэнэ псоми дэ1эпыкъурт, зыгуэрк1э сэбэп хъуныр и гуращэт. Заур езым и бзэ, и псэ, и дуней , зэхэщ1ык1 и1эжт.Щоджэнц1ык1у Нинэ зэритхыжымк1э : « Заур щыгъ фащэр сыт щыгъуи и пкъым щыщым хуэдэт, апхуэдизк1э ек1урт, езым и хьэлым ек1ал1эрти. Ар апхуэдэ ц1ыхут-и хьэлым техуэу и теплъэр «иухуэфырт».
Аращ-т1э, зэманыр езым и хабзэм тетыжщ: ц1ыхум и дунейр гъэщ1эгъуэну, лъэпкъым зыгуэрк1э дэ1эпыкъуауэ щытмэ, лъэпкъ гуащ1эм и зэф1эк1 хилъхьамэ, абы и ф1эщыгъэц1эр уафэгум иретхэ дыщэ хьэрфк1э.Ауэ гъащ1эр ауэ къэзыгъэщ1ам и ф1эщыгъэц1эр нап1эзып1эм егъэужьых.Заур а ет1уанэхэм гуэгъу яхуэпщ1ыныр къемызэгъынщ. Зэман к1эщ1ым къриубыдэу абы хузэф1эк1ащ ц1ыхупсэхэм «жылэ» щыхисэн. Кумылэ зрищ1эу хуежьа къэк1ыгъэм и щ1эж ц1ык1ухэри щытлъагъу щы1эщ. Ар ф1ыщ. Къанкъулыр апхуэдизу зыщ1эхъуэпсу ирихьэк1а гъащ1э мащ1эм и хуэмэбжьымэ т1эк1ухэри яхыдолъагъуэ нобэрей щ1алэгъуалэми. Аращ-т1э узэджэр къок1уэ щ1ыжа1эр. Заур къытхуигъэна лъагъуэ захуэм небэ-къебэ дымыщ1эу ик1уэфын, лъэпкъым и дунейр езыгъэф1эк1уэфын, адыгагъэ, нэмыс, хабзэ зыхэлъын ц1ыху ди Тхьэшхуэм дищ1к1э! Заур къимыгъэщ1а гъащ1эр езым къыдалъхуахэм къахупищэ!
Махуэл1 Беслъэн
