Черкесский календарь. Апрель

МЭЛЫЛЪФЭГЪУ

Нэгумэ Шорэ ытхыгъэхэмк1э, ра1ощтыгъэр «ГЪЭТХЭКУ».

«Апрелыр – мэлыжъыхь», «Апрелым мэкъу хьынибл фэгъэт1ылъ». Мы гущы1эжъхэр адыгэ пстэуми дэгъоу аш1э. Джащ фэдэхэр а1онэу къызыхэк1ыгъэри, мэлхэм шъынэхэр жъугъэу къызак1ахъохэрэр а мазэм нахь пасэу зэрэщытрихэтык1и нафэ.

Адэ сыдэущтэу щы1эныгъэм изытет дырамыгъаштэу, ащ пэш1уек1охэу мазэм ыц1э хахыгъа? Ащи джэауп и1.

Мэзац1эм икъэхъук1э лъапсэу фэхъугъэн ылъэк1ыщтыр «табу» хабзэр, адыгэмэ «ш1оп» зыфа1орэр – уз бзаджэмэ, лые къыозыхын зылъэк1ыщтхэм ац1э къызэрэрамы1ощтыгъэр арын фае. Ыц1э шъыпкъэ къыра1омэ, бзаджэм ына1э къытридзэщтэу («Зигугъу пш1ырэр пчъэшъхьа1ум тес»), ибзэджэш1агъэ ышъхьэ къырамыхэу, гъэш1уабзэк1э ч1эгъэбылъхьагъэу, ц1э едзэк1ыгъэк1э еджэхэмэ, ынэш1у къащифэщтэу ары зэреплъыщтыгъэхэр. «Мэлылъфэгъум» лэжьак1ом игугъэ егъэлъэшы.

Мазэм нэшэнэ 1аеу и1эм ышъхьэ нахь ихыгъэу, «апрелыр – мэлыжъыхь» а1оу зыхъугъэр ш1ошъхъуныгъэ пхэнджхэр зыщагъэзыехэр арын фае.

Мэлхэм, нэмык1ырэ былымхэм хъуп1эм ядэфыгъо, мэфэк1ышхок1э хагъэунэфык1ыщтыгъэ («Къушъхьэхъуак1о»). Джащ фэдагъэх якъэфыжьыгъуи («Чэтихьажь»), мэлыупхъу (Цыщ), мэл 1эхъогъум т1ыпсхэр зыхат1упщыхьэхэрэ («Т1ыдзыгъу») шъынэхэр зыхащыхэрэ («Шъынэк1эгъэчъ») лъэхъанхэри.

ЕМЫЩ

Аущтэу мэлымэ яухъумэк1о Тхьами, ащ фэгъэхьыгъэ мэфэк1ыми еджэщтыгъэх. Ар зыхагъэунэфык1ыщтыгъэр бжыхьэр ары, зытырагъафэщтыгъэр т1ыдзыгъор ары.

Мэш1одз Сэрби къызэритхыжьырэмк1э, а мафэм хъулъфыгъэхэр шхонч узэндыгъэхэр, шхын-шъонхэр а1ыгъэу мэлэхъо пщып1эм к1ощтыгъэх. Анахьыжъым бжъэр ы1ыгъэу, Уашъом, Ч1ыгум, Емыщ зафигъазэти, хъохъу къы1ощтыгъэ:

Уэгуу къащхъуэ,

Ш1ылъэу щхъуант1э,

Миныр ущу,

Щибгъур джэгуу,

Къыпэджэгук1 – ныпэджэгук1ым

Нысашэ, гушы1э хэтш1ык1у,

Тхьашхо, тхуэгъэбагъуэ.

Ащ ыуж ар шъоным ехъумп1эти, къыготым ритыжьыщтыгъэ. Бжъэм хэшъухэзэ къек1ухьафэк1э, хъулъфыгъэу къек1ол1агъэхэр, яшхончыхэр 1эхъогъум ылъэныкъок1э агъазэхэти, дэуаещтыгъэх. Ет1анэ т1ыпсэхэр ахэмэ ахат1упщыхьэщтыгъэ.

Ащ фэдэ хабзэ зытрамыш1ыхьэгъэ шъынэу къэхъухэрэр хьэрамк1э алъытэщтыгъэ, ахэр амышхыщтыгъэхэу зы1охэрэри щы1эх.

«Мэлыхэр бэгъонхэм пае» а1озэ, т1ыпсэхэр ат1упщын зыхъук1э, цым дак1оу 1э ащафэщтыгъэ, бзымэ фыгу атыратакъощтыгъэ.

Нэшэнэ дэгъук1э алъытэщтыгъэ 1эхъогъум мэлы дэгу (зы тхьак1умэ нахь имы1эу) хэты зыхъук1э. Шъынэу ызылъакъо, е, зылъэкъуит1уи фыжьыр (пл1ыри фыжьы зыхъук1э - агъэк1одыщтыгъэ), мэлэу шъынищ къэзылъфыгъэр мафэхэк1э алъытэщтыгъэ.

ЦЫПХ ОРЭД

Цыпхы, цыпхы, цыпхы!

Ц1ыпхыр зыер къэджэ.

Чэу к1ыбым щы1эми

Ипчыпа1ор шъхьарэза.

Пшъашъэу зызыгъазэрэр

Ащы фэдэм къерэщ!

Ащы ик1элэхъухэр

Янэ-ятэмэ агъэудж!

Ащы иджэдыгухэр ятэшыпхъумэ зэ1эпах!

А сынэпцэк1ит1ур,

Сэ сынит1у языр,

Зэзгъэзэк1ызэ згъэчъый, сигъусэ.

Хышхор тазыфагу!

Псышхор тагу ит!

Хьанцэр къаштэри едзых, сигъусэ.

ГУЩЫ1ЭЖЪХЭР

Мэлахъом хъуп1эр ипк1ыхь.

Мэлахъохэр бэ зыхъук1э, мэлыхэр псэхал1э мэхъух.

Мэлахъор дэимэ, мэлыхэр цундыми ехьых.

Мэлахъом ыгужъуак1э шэ дэлъ.

Шъынашъхьэ плъэгъумэ – гъатхэ, 1эташъхьэ плъэгъумэ – бжыхьэ.