Черкесский календарь. Декабрь

ТЫГЪЭГЪАЗ

Нэмык1ыц1эу ра1орэр - «К1ымэфап» (Нэгумэ Шор).

Тыгъэгъэзэ мазэм тефэу ижъырэ адыгэмэ нарт Саусэрыкъо фэгъэхьыгъэ мэфэк1 хагъэунэфык1ыщтыгъэ. Ащ ш1ык1эу и1агъэр Хъанджэрые къызэритхыжьырэр мары: «Ижъык1э адыгэмэ тхьабэ зэря1агъэм дак1оу нарт гъэлъэп1агъэхэри я1агъэх. Ахэмэ ащыщэу пстэуми анахьэу лъытэныгъэ зыфаш1ыщтыгъэр Саусэрыкъу ары. К1ымэфэ чэщ гъэнэфагъэ горэм мыщ 1анэ фызэ1ахыщтыгъэ анахь шхын ык1и шъон дэгъоу я1эхэр тетхэу, ишы пае шэщым зэнтхъырэ мэкъурэ ралъхьэщтыгъэ. Саусэрыкъо къызэрымык1ощтыр хэтк1и нэфагъэ, ау зэмыжэгъэхэ хьак1э горэ ащ ыч1ып1эк1э унагъом  къызеуал1эрэм, насыпыгъэк1э алъытэщтыгъэ, ягуапэу ахьак1эщтыгъэ. А чэщым хьак1э къызафэмык1ок1э, чэфым къык1ичыщтыгъэ».

Ащ фэдэу Саусэрыкъо ыц1э агъэлъап1эу, тхьамэ афагъадэу зык1ыщытыгъэр адыгэмэ яжэры1о творчествэ дэгъу дэдэу хэолъагъо. Л1ыхъужъ эпосэу Нартхэм къызарахафэрэмк1э, ащ ц1ыфхэм маш1омрэ гъэжъо чылапхъэхэмрэ ыпсэ емыблэжьэу к1оч1э бзаджэмэ къатырихыжьи, къафихьыжьыгъэх.

НАРТ САУСЭРЫКЪО МАШ1ОР КЪЫЗЭРИХЬЫЖЬЫГЪЭР

(пычыгъохэр)

«Саусэрыкъо тхэмытыми,

Тхьам къытитырэр дгъотын», - а1ошъ,

Нарт л1ыхъужъхэр мэшэсых…

…Шыу купым зы нэбг

Маш1о и1эу хэмыт.

Чъы1эм нартхэр регъэза,

Нартхэр чъы1эм ефырза.

…Хэк1ып1эхэм яусэу

Саусэрыкъо къэсыжьы.

Нартхэр:

- Саусэрыкъоу тикъан,

…Хэк1ып1энчъэ тыхъугъ!

Хэт мэш1уахьэ тфэк1он?

…Саусэрыкъо къэшэсы,

Чэтыу ушъык1эу мэушъы,

Чэтыу шэк1уак1эу мэшак1о,

Иныжъ маш1ом ек1уашъэ,

Пхъэц1эк1э мак1эр къепхъуатэ,

Пхъэц1эк1э маш1ор мэц1ац1э,

Зы тэп иным тефэжьы…

…Мо иныжъыр къэк1ыи,

Зыдэщысым къимык1эу,

Мэфибл гъогу ык1угъэу,

Мэш1отыгъур къеубыты.

Иныжъыр:

- Нартхэм яшъау,

Саусэрыкъо тыдэ щы1а?

Зыдэщы1эр сэгъаш1э,

Зыдэщы1эр къэмы1омэ,

Зэрэц1ынэу усшхын!

…Икъэбар къыо1угъэмэ,

Изек1уак1э ош1эмэ,

Иджэгук1э сэгъаш1э!

Саусэрыкъу:

…Саусэрыкъо слъэгъугъэп,

Моу зэрэсэ1угъэмк1э,

Цобзэ ш1обзыр егъэплъы,

Ыжэк1э рет1упщэхы,

Ыпхэк1э рет1упщыжьы.

(Иныжъым аущтэу еш1ы)

Иныжъыр:

…- Ехъо-еплъыр схифыгъ!

…Нахь ш1агъо еш1эмэ, сэгъаш1э…

Саусэрыкъу:

…- Саусэрыкъу зыфа1орэр

Къушъхьэ лъап1эм мэуцу,

Къушъхьэ шыгум дехьыешъ

Абрэ мыжъор къат1упщы,

«Ыхь» - е1ошъ мэхьапщэ,

Нэт1апэк1э къеожьы,

Нахь лъэшыжьэу дефые…

(Иныжъым ари егъэцак1э)

…Мыри джэгук1э ш1агъошъ,

 Нахь ш1агъо еш1эмэ къыса1у!..

Саусэрыкъу:

…- Зэгу, зэгу, иныжъ,

Зы джэгук1э къэнагъ.

 Саусэрыкъу зыфа1орэр

Хы къочъиблым зэпращы,

Нахь куум ращэк1ы,

Ылъэ ыч1э нэмысэу,

Ыжэ псыр дэмыоу,

Псы куушхом хагъэты,

Чэщ-мэфиблэ агъэщты,

Къе1эшъ пл1э1ук1э къекъутэ,

Мылы къатхэр пыблэблэу

Псы къочъиблым къек1ыжьы!..

…Зэри1уагъэу къыфеш1ы.

Мылы пытэр ыгъачэу

Мо иныжъыр къежьагъ!

Саусэрыкъу:

- Щыт, щыт, иныжъ!

Щыгъупшагъэ сфэхъугъ!

Хьамц1ый кухьибл к1еутэ,

Чэщ-мэфибл чъы1э реш1эк1ы,

Псы к1эгъэлъадэ феш1ыжьы.

- Къе1э, иныжъ, - къыре1о.

Къе1э шъхьае, сысыжьрэп,

Къе1э шъхьае, хъыежьрэп.

Иныжъыр:

- Се1э шъхьае, зи хъужьрэп!

Саусэрыкъо чатэр къырехы,

Жэхэк1уатэу еублэ…

…Тхъожъые ипсалъэ рэгъуазэ,

Иныжъым ыпсэ 1уегъэзышъ…

Маш1ор къехьышъ, къэк1ожьы!

Мэш1ошхо нарт шыумэ афеш1ы,

Нахь гуш1уагъо нартыжъхэм къямык1у! 

МЫ МАЗЭМ:

- 1695-рэ илъэсым году Алэджыкъо ыкъо Черкасскэ Михаилэ генералиссимусыц1э къыфаш1ы;

-  1853-рэ илъэсымК. Маркс етхы Черкесиер сыдыгъуи Тыркуем ы1э имылъыгъэу;

- и 30-м 1876-рэ илъэсымадыгэ писателэу ык1и просветителэу (урусыбзэк1э тхэщтыгъэ) Султ1ан Адилджэрые Тифлисе  дунаим щехыжъыгъ (къызыхъугъэр 1821-рэ илъэс);

- и 9-м 1908-рэ илъэсымтхьамык1эмэ къахэк1ыгъэ миллионерэу Трахъо Лыу (1854-1914 гг.) «Нью-Йорк» ыц1эу хьак1эщ Екатеринодарэ къыщызэ1уехы;

- и 7-м 1922-рэ илъэсым Адыгэ автоном хэкум иСоветхэм яапэрэ зэфэс Хьакурынэхьаблэ щырек1ок1ы;

- 1930-рэ илъэсымКраснодарэ Адыгэ театральнэ техникум къыщызэ1уахы;

- и 11-15-м 1936-рэ илъэсым  адыгэ писательхэм яапэрэ зэфэс щы1агъ;

- 1937-рэ илъэсымадыгэ алфавитыр латинэ графикэм тек1ыжъышъ, кириллицэм (урыс графикэм) техьэ;

- и 15-м 1940-рэ илъэсым Адыгэ к1элэегъэджэгъэхьазыр институт Мыекъуапэ къыщызэ1уахы.