Черкесский календарь. Март

ГЪЭТХАП

Гъэтхапэм нэмык1 къэ1уак1эу и1эхэр: «Дыжъыхь». Ахэр зыгъэфедэщтыгъэхэр хы 1ушъом щыпсэурэ шапсыгъэхэр ары. Апэрэм къик1ырэр: жъы, хъыбый хъугъэ псэушъхьэхэр, хьэк1экъуак1эхэр 1узыхыжьхэрэ маз. Ар дэгъоу къеушыхьаты Израилы щыпсэурэ шапсыгъэмэ гъатхэм «одыжъыхь» зэрэра1орэм. Ят1онэрэм – зы ныкъор гъэмафэу, адрэ ныкъор к1ымафэу щыт маз (к1ымафэм ыч1ыпэк1э шапсыгъэмэ «бджыхьа» а1о, бжыхьэм ра1орэр бджыхьап). Мы ц1эр япхыгъ «гъэрэ к1ырэ щызэхэк1ых», «гъэр к1ым щытек1о» зыфа1орэ чэщ-зымафэу гъэтхапэм и 22-23-м тефэрэм. А мэфэ дэдэм «ч1ыгум псэ къыхилъхьажьэу» а1о. А нэшанэхэр ары адыгэмэ мартым и 23-м илъэсык1эр зык1ыхагъэунэфык1ыщтыгъэр.

Ижъырэ адыгэхэр, природэм ык1уач1эхэр «къагъэущынхэм» пае, ш1ык1э зэфэшъхьафхэм яусэщтыгъэх. Нэужым ахэр джэгук1э хъужьыщтыгъэх. Ахэмэ ащыщыгъ гъэбэжъум итхьэу Тхьагъэлыдж зэрелъэ1ущтыгъэхэр. Жъоныр зыщырагъэжьэщт мафэм ныбжьык1эхэм, губгъом итхэу, а1апэхэр зэрэ1ыгъэу хъураеу къак1ухьэзэ, тхьалъэ1ур къа1ощтыгъэ.

Жъонак1охэр куп-купэу зэхахьэщтыгъэх. Ахэмэ «зэцэйхэр», е «зэцэегъухэр» ара1ощтыгъэ. МЭШ1ОДЗ СЭРБИ къызэритхыжьырэмк1э, купым щыщэу жъонэк1о тхьэматэрэ апэрэ жъогъэ бзыгъэр хэзыщыщтымрэ агъэнафэщтыгъэх. Пхъэ1ашэр апэу зыщыха1эщт ч1ып1эм, цумэ абжъэ, пхъэ1ашэм, апэрэ жъогъэ бзыгъэу къызэпырагъэзагъэм - бахъсымэ атырак1эщтыгъэ.

Жъонык1о пщып1эм дэжьы «Жъонэк1о быракъ» щагъа1эщтыгъэ. Рат1упщэхмэ, къа1этыжьзэ, ащ къырагъэлъагъощтыгъэ гъэпсэфыгъо уахътэри, шхэгъури, 1офш1эным иегъэжьэжьыгъуи.

Жъоныгъо лъэхъаным тхьэмафэм щыщэу зы маф – пасэм тхьаумафэр, нэужым, быслъымэн диныр къызахахьэм, бэрэскэшхор – зызэрагъэпсэфыщтыгъэр.

Iофш1эн ужым, чэщым, къэзыщэгъак1эмэ ащыщ горэ гъэбылъыгъэк1э ишъхьэгъусэ дэжь зык1ок1э - къое хьэл гъугъэк1э агъэпщынэщтыгъэ. «Ибзэджэш1агъэ» афимыштэжь зыхъурэм – нахьыжъхэм ар фэдит1ук1э къыфырагъэк1ыжьынэу къулай къыфагъотыщтыгъэ - «шъузык1э ныщ», - а1оти, ишъынэ пщэрхэм ащыщ зэпкъырырагъэхыщтыгъэ. Къынэужым, а гъомылэр тхьаркъожъ 1анэм къызытырилъхьэрэм, лакъырдныгъэ-сэмэркъэу зыхэлъ ч1эгъч1элъыбзэк1э: «Хъуна пш1эрэр, пчэн ц1ык1ур бгъэу къэогъанэри!» - жъонак1охэм а л1ыхъум ра1озэ, дэсэмэркъэущтыгъэх.

ТХЬАГЪЭЛЫДЖ ИТХЬАЛЪЭ1У

Тэ ти Тхьагъэлыджэу, оу-оу,

Цобзэ ш1обззыр тэупс, оу-ра,

Цобзэ 1улъхьэр, оу-оу,

Гъэ мэщыш1эр дэтэгъэк1, оу-ра,

Дэщ-дэк1 дэшъхьалъэу, оу-оу,

Шъэхьалъэ ш1ой хэмытэу, оу-ра,

Цэу тетыр атэкъак1эм фэдэу ушъуашъоу, оу-оу,

Ашъо гъуапэм фэдэу онтэгъоу, оу-ра,

Жъогъэ бзыгъэр зэрищэу, оу-ра,

Жьаум тешъхьаукъэу, оу-ра,

Гъэжъо конибгъур зэбгъурытэу, оу-оу,

Азыфагу дэтым нысэщэ джэгу хэтш1ык1эу, оу-ра,

О къытэт, къытэт, къытэт, оу-оу-ра

МЫ МАЗЭМ:

- и 13-м 1733-рэ илъэсым, ят1ок1ит1онэрэ гъэм итэу, Париж щыл1агъ адыгэ хэк1эу (ц1ык1узэ Стамбул бэдзэрым щащэфыгъагъэу), зиписьмэхэр француз литературэм идышъэ фонд хэхьагъэу Шарлотта –Элизабет (Аиде, Аиссе);

- 1-м 1777-рэ илъэсым Некрасовскэ къэзэкъхэу урыс пачъыхьэм емызэгъыщтыгъэхэр шапсыгъэмэ агъэгугъэх яч1ыгухэмк1э рагъэк1ынхэшъ, Тыркуем рагъэхьажьынхэу;

-  1846- рэ илъэсым налмэс-налъкутэ исэу 1элъын къыратыгъыгъ Л.Я.Люлье (1805-1862) – «Словарь русско-черкесский или адыгский с краткою грамматикой» (Грамматикэ к1эк1 зигъусэ урыс-адыгэ гущы1алъ») зыфи1орэ и1офш1агъэ пае;

- и 5-м 1848-рэ илъэсым Ставрополь къыщыхъугъ Кавказы итарихъытх ц1эры1оу, адыгэмэ ящы1эк1э-псэук1э фэгъэхъыгъэу 1офш1эгъэшхохэр зи1эу Е.Д.Филициныр. Зыл1агъэр 1903-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 10-р;

- и 14-м 1855-рэ илъэсым Бэрсэй Умарэ и «Черкесскэ букварь» (Адыгабзэм ибукварь) Тифлисе (Тбилиси) къыщыдэк1ы;

- и 25-м 1864-рэ  илъэсым убыхмэ япащэу  Шэрэндыкъо (Керендух) Хьадж-Берзедж урыс уцуп1эм ек1уал1и, къызэрэтек1уагъэхэм зэреуцуал1эрэм ишыхъатэу, 1840-рэ илъэсым хы Ш1уц1э !ушъо пытап1эхэр зэхэхыкъутэгъэгъэ Дэгумыкъо Хьадж_Бэрзэджым исэшхо генералэу Гейман ыпашъхьэ рилъхьагъ;

- и 7-м 1919-рэ илъэсымпоэтэу  Жанэ Къырымызэ къуаджэу Афыпсыпэ къыщыхъугъ. 1983 илъэсым л1агъэ;

- и 2-7-м 1921-рэ илъэсым Пшызэ шъолъырымрэ хы Ш1уц1э 1ушъомрэ ащыпсэурэ адыгэхэм ял1ык1охэр Зэфэсым щызэ1ок1эх, автономие къыдэхыгъэным фэбэнэнхэу унашъо аш1ы;

- и 8-м 1923-рэ илъэсымгъэзетэу «Адыгэ макъ» зыфи1орэм иапэрэ номерэу К1эращэ Тембот 1эпэрытхык1э ыгъэпсыгъэр ипчъагъэк1э шъитфы хъоу къыдэк1ы;

- 1925-рэ илъэсымХьахъурэтэ Шыхъанчэрые ыц1э зыхъырэ техникум к1элэегъаджэхэр щагъэхъазырынэу Краснодарэ къыщызэ1уахы. Джы Андрыхъое Хъусенэ ыц1эк1э щыт Адыгэ педагогическэ колледж;

- и 24 1994-рэ илъэсымАдыгэ Республикэм и Апшъэрэ Совет ештэх Республикэм и Къэралыгъо быракъ, и Герб (Тамыгъэ)  (авторыр  Мэрэтыкъо Долэт) ык1и Къэралыгъо гимн (гущы1эхэр зиер Мэщбэш1э Исхъакъ, орэдышъор – Тхьабысымэ Умар);

- 10-м 1995-рэ илъэсым года Адыгэ Республикэм и Хэбзэгъэуцу Хасэ ештэ Адыгэ Республикэм иапэрэ Конституцие.