Последние сообщения

51

Говорим на черкесском | АДЫГЭБЗЭКIЭ ДОПСАЛЪЭ / Къамылыкъуэр сыт ф1ыуэ щ1эслъагъур?

« Последний ответ от Беслъэн 19 Декабрь 2013, 23:00:29 »

                                          Балъкъ псыхъуэ хуэзэу къэт1ысауэ,
                                           Дахагъэ псори зэщ1икъуауэ,
                                            Къыщысщ си къуажэу дахэк1ейр
                                           Си Къамылыкъуэу си дунейр.
                                                               "Къамылыкъуэ",Махуэл1 Б.

 
 Ц1ыхум бгъэдэлъ,зэрихьэ дахагъэм къежьап1э егъуэт.Сэ къызэрысщыхъумк1э,дахагъэу схэлъыр зи ф1ыщ1эр сыщалъхуа Къамылыкъуэрщ.Си къуажэр дыгъэ-нагъуэм пызогъэлыд,абы хуабагъэр и куэдщ,къабзагъэр и гъунэжщ.Зи лъэр быдэ,хабзэр бзыпхъэ дахэу щыслъагъу си къуажэр гъащ1эм добакъуэ,ар жьапщэ инми поувыф,зэман хьэлъэми и дахагъэр щ1ылъэм треугуашэ.
 Къуршыщхьэ уэсыр зи къабзагъэ Къамылыкъуэм къамыл щ1ып1эр унагъуэ-лъапсэ зэрыхуэхъурэ зэманыф1 дэк1ащ.А зэманым къыщыщ1эдзауэ къуажэм зи ц1эр ф1ык1э къыра1уэ,щапхъэу сыт зэманми къэпхь хъун унагъуэ куэд дэсщ.Абы папщ1э ф1ыуэ солъагъу си къуажэр.Дауэ умылъагъунрэ-т1э,уи япэ лъэбакъуэр зытеува щ1ыналъэр,зи псынэпск1э уагъэпск1а,зи щ1ыхьк1э хабзэ-нэмысым щыгъуазэ узыщ1а къуажэр?!Ф1ыщэущ зэрыслъагъур!Сыхуейт си Къамылыкъуэр езгъэщхьыну жыгым.А жыгым и лъэхъц-лъащ1эхэр зэрызэрыубыдрэ зэманыф1 дэк1ащ,и пкъыр уэгум хуо1э.Къыщ1эж-ныщ1эж зыбжанэхэри и1эщ.Жыгым пыт къудамэхэми тхьэмпэ ц1ык1ухэри къапок1э.К1эщ1у жып1эмэ,мэпсэу,гъащ1э къегъащ1э.Нарт л1ы хахуэ хъыжьэхэми я таурыхъхэр,л1ыжь жьак1эшхуэхэм я хъуэхъу псалъэхэр,тхьэ1ухуд хъыджэбзхэм я дахагъэ,бжьыф1агъэ псори си къуажэрщ щызэхэсхар.Си къуажэрщ япэу кхъуейжьапхъэр тхъупсым зэрихьэу,хугу п1астэр шыпсым бгъэдэлъу,щынэлым бахъэр щхьэщыту,нанэми 1эф1ык1эр игуэшу,сабийхэри гуф1эм иубыдауэ щыслъэгъуар...
Куэдрэ сигу къок1ыж къуажэ Щэнгъасэм и унэм хабзэм,нэмысым,ук1ытэм,1улыджым теухуа пшыхьхэр,зэхьэзэхуэхэр,зэпеуэхэр зэрырагъэк1уэк1ыу щытахэр.Нобэк1и ахэр щ1эгъэкъуэн мэхъу жьэгу пащхьэм къитэджык1 щ1алэгъуалэр гъащ1эм дек1уу псэунымк1э.
 Дахагъэр куэду дэлъщ къуажэм.Ар болъагъу къуажэ ц1ык1ум и теплъэмк1и,щыпсэу ц1ыхухэмк1и.Гу къабзэ,псэ хьэлэл зи1э къуажэм уригушхуэнкъэ?!Хэку зауэшхуэм къуажэдэсхэм яхэлъа гущ1эгъуми ар ф1ыуэ сегъэлъагъу.Фашистыдзэм пэщ1эувэну къуажэм дэк1ащ ц1ыху щэрэ т1ощ1рэ блырэ,къэзыгъэзэжар ц1ыху тхущ1щ.Ф1ыц1агъэм пэщ1эува дэтхэнэ зыми л1ыгъэ зэрихьащ.Апхуэдэщ,псалъэм папщ1э,Къанкъул Данял.Данял Белоруссием и щ1ыналъэм бийм и щ1ыбк1э къызэрагъэпэщауэ щыта  партизан гупхэм ящыщ зым и унафэщ1у щытащ.Абы щызэрихьа л1ыгъэхэми папщ1э къыхуагъэфэщащ Къэрал дамыгъэ лъап1эхэр,капитан ф1эщыгъэц1эри и1эу къигъэзэжащ абы.Къанкъулым ещхьт адрейхэри.Ахэр Тэрч щыщ1эдзауэ Берлин нэс к1уахэщ.Мащэр къэзыт1а хьэщхьэры1уэдзэр мащап1э ирагъэхуэжахэщ.
 Зауэ маф1эм и лыгъэм занщ1эу зеубгъу.Пэщ1эт имы1эмэ,псори ф1ыц1агъэм хуешэ.Нэмыцэ фашистыдзэм и маф1эри пэщ1эк1уэтакъым си къуажэми.Къамылыкъуэр мазитху нэблагъэк1э я1ыгъащ абыхэм.Къуажэм узэплъ хъун къэмынэу зэтракъутат.Абы щхьэк1и къэмынэу къуажэдэсхэр щ1эгъэкъуэнышхуэ хъуахэщ зауап1э 1эна1э 1ут ц1ыхухэм папщ1э щыгъын хуабэхэр,пы1э,1элъэ,вакъэ,лъэпэдхэр ягъэхьэзырурэ хурагъэшащ,ахъшэ-бохъшэ щымысхьу сэбэпынагъ зэращ1эну 1уэхум пылъащ.Къуажэр езыр щаубыдар 1942 гъэрт,август мазэрт.Колхозым гъавэр 1уихыжыфатэкъым.Ауэ абыик1 пэлъэщыфащ къуажэдэсхэр.Гъавэр 1уахыжащ сабийхэми,балигъхэми.Къуажэдэсхэм гущ1эгъу ин зэрахэлъым мыри и щыхьэту къэпхь хъуну си гугъэщ.А зэман бзаджэм Ленинград  блокадэм къырашауэ щытащ ц1ыху т1ощ1ым щ1игъу.Унагъуэхэм ахэр щагъэпщк1уат.Гъэщ1эгъуэныр аращи,нэмыцэхэм ямылъагъуу ахэр яхъумэфащ.Къуажэр хуит хъужа нэужь, Псыхуабэ яшэри, маф1эгум ирагъэт1ысхьэжахэщ.Иджыпсту а зэманым дриплъэжмэ жыдо1э къуажэр гугъу ехьауэ.Ауэ девгъэгупсысыт -сыт хуэдиз ц1ыхум я гъащ1эр ята дэр папщ1э,гъатхэм гъагъэ жыгыщ1эм и мэ гук1уэм драгъэпэмын папщ1э сыт хуэдизыпсэ хей хъуа...
Ныжэби ди уафэр къбзэу
Мамыру нэху дыкъек1ащ.
Ди дыгъэ -нагъуэр бзэрабзэу
Щ1эщыгъуэу бгым къыкъуэк1ащ...
 Къуажэр ф1ыуэ лъагъуныр абы и теплъэ закъуэмк1э зэф1эк1ыркъым.Ар иджыри епхыщ абы щыпсэу унагъуэхэми.Унагъуэр зэгуры1уэу щытыныр куэдым пыщ1ащ.Ауэ адыгэ хабзэр  бзыпхъэ дахащэу здилъ,гъащ1эм дэбакъуэу псэу унагъуэм пэлъэщыфынукъым зырик1.Зэгуры1уэрэ зэдэ1уэжу псэу унагъуэм нэхъыф1 щы1экъым.Абы къуажэм и пщ1эр е1эт,ар ф1ыуэ уегъэлъагъу.
 Нобэрей гъащ1эр жэнэт пщ1ащэ зыхуэхъуа ц1ыху щэджащэхэми ф1ыуэ сагъэлъэгъуащ си Къамылыкъуэр.Абыхэм ящыщщ си адэшхуэ-анэшхуэхэр,благъэхэр,1ыхьлыхэр,къуажэ курыт егъэджак1уэхэр,усак1уэхэр,къэфак1уэхэр,уэрэджы1ак1уэхэр.Си къуажэм и пщ1эр я1этащ куей щ1ынылъэхэм,республикэм,Урысей утыкум зи дахагъэр,зэчийр лъэныкъуэ зыбжанэк1э налкъутналмэсу щызыгъэбла ц1ыхухэм.Ину берычэтыр яхуэфащэщ!
 Пщэдджыжь дыгъэпсым жьыуэ укъэтэджрэ уэрамыкум уиувэрэ уэс тхьэмадэ 1уащхьэмахуэр хъуэхъуф1к1э зыхуэупсэ къуажэр дауэ ф1ыуэ умылъагъунрэ?!Ф1ы нэщэнэу 1уащхьэмахуэр-къуажэм,лъэпкъым сытк1и тхуремахуэ!
 Ипэк1э зэрыжыс1ащи,си къуажэр изогъэщхь жыгым.Абы и пкъыр мэж,тхьэмпэхэм заукъуэдий,зашэщ1,зо1ущащэ.Жыгыр и чэзум къот1эп1,мэщхьэлъэ.Кумылэ,жылэ,хъугъуэф1ыгъуэ зэрылъ купкъхэм пхъэщхьэмыщхьэ,дахагъэ ирещ1э си Къамылыкъуэр мык1уэдыжын папщ1э.Унагъуэ-лъапсэр къуажэм зэриубыдрэ ,абы дэтхэнэ лъэныкъуэмк1и къыщхьэщытщ хъумак1уэ бгы лъагэхэр,мэз,губгъуэ инхэр,псы къыщ1эжхэр и гъунэжщ.Балъкъ псыхъуэ ежэхым и даущым ущ1ожеик1,къуалэбзу бзэрабзэхэм къыраш уэрэд ц1ык1ухэм псэр ягъэп1ейтей.Дахагъэр куэду зи1э къуажэм адыгэ гъащ1эм пщ1э лей хуещ1.Абы си псэр ещ1 къулей,се1эт,сегъэгуф1э,сегъэгушхуэ,къызет къаруушхуэ.Ц1ыхугур ц1ык1уми-Къамылыкуэм-хухэсхащ щ1ып1эшхуэ.Нытестхащ абы и ф1эщыгъэц1эр сэ 1уащхьэмахуэшхуэ!
Махуэл1 Беслъэн.

52

Говорим на черкесском | АДЫГЭБЗЭКIЭ ДОПСАЛЪЭ / Си анэм и нэхэр

« Последний ответ от Беслъэн 19 Декабрь 2013, 22:58:53 »

Ц1ыхум и гум илъыр къэфщ1эну фыхуеймэ,фыщ1эплъэ абы и нэхэм.Щыгъуазэ фыхъунущ абы и хьэлым ,и гупсысэк1эм,дахагъэу  хэлъым,сыту жып1эмэ,нэхэм я1э теплъэм къагъэлъагъуэ ц1ыхугур гуапэу,хуабэу къеуэми,ар жьапщэм зэщ1иубыдами.Пэжщ,плъыфэ зэмыфэгъухэр ягъуэт нэхэм.Ауэ лэгъупыкъур зи плъыфэ нэхэм сыт и дежи уатхьэкъу,уа1эт,къару гуэр къуату къыпф1ощ1...
 Нобэ си анэм и нэхэм сащ1эплъащ.Уи ф1эщ зэрыхъун,си гъын къэк1уащ занщ1эу.Сыт хуэдэ зэманми хъугъэпс лъэщыр къызыщ1ихыу щыта нэхэм я къарур махэ хъуауэ,фагъуэр я теплъэу,гуф1эр ямыщ1эжу къысщыхъуащ.Абыхэм салъэхъащ ик1и а теплъэ мыщ1агъуэхэр си анэ дыщэм и нэхэм гуэгъу,фащэ зэрахуэхъуам си зэран куэд хэлъу зэрыщытри къызгуры1уэжащ.Мы дунейм теткъым зы ц1ыху анэм и нэпс къезыгъэк1уэфын!Щы1эн хуейкъым анэпсэм къуит хуабагъэр,дахагъэр,1эф1агъэ псори нэхэм щыужьых..
-Мамэ,уезэша,сыт  сызыгъэгуф1эу щыта нэхэм апхуэдэу щ1эл1аифэ щ1агъуэтар?-сеупщ1ащ мамэ.
-Хьэуэ,си къуэ,къыпщыхъуу аращ...-зызигъэумысакъым ит1ани,пыгуф1ык1 щ1ык1эу адэк1э 1ук1ащ,1эпл1э къысхуищ1а нэужь...
Си анэм зэик1 жес1акъым ф1ыуэ зэрыслъагъур псалъэк1э.Къысф1эщ1ырт сэ абы хузи1э гухэлъыр псалъэм еспхмэ,нэхъ фагъуэ хъуну.Ауэ ар пэжкъым.Анэхэм яже1эн хуейщ уигу яхуилъыр,ф1ыуэ зэрыплъагъур.Пхузэф1эк1ыр мащ1эу щытми,яхуэщ1апхъэщ.Къытезгъэзэжыну сыхуейкъым ц1ыху щэджащэхэм анэхэм папщ1э яуса,ятха псори.Ауэ си гум къыбгъэдэк1 псалъэхэр абыхэм еф1эк1ыу къысщохъу.Сэ ар зыхуэсусыр си анэрщ,си анэ гуапэрщ,хуабэрщ,дахэу щы1эм ялейрщ. Ф1ыгъуэу щы1эр пхуэзмыщ1эфми,гум зэман-зэманк1э дыркъуэхэр нытездзэми,уи нэк1ум телъ зэлъахэм сысей куэд яхэлъми,нэхэм къатехьа пшагъуэр си зэранми-ф1ыщэу узолъагъу.Уэращ сыкъызыгуры1уэр,къызэдэхащ1эр,къысхуэгумащ1эр,щ1эщыгъуэ зыщ1ыр си гъащ1эр.Сф1экуэдкъым пхуэсщ1эри,уэстри,узипсэщ,си напщ1э утелъщ,дэнэ сыщымы1эми сигу уилъщ.Къару къысхыболъхьэ,си хьэлым гущ1эгъу ,си гъащ1эм дахагъэ къыхыболъхьэ.Уи шхыныр 1ум ехамэ-илъэс гъуэмылэщ,уи 1э щабэхэр щхьэфэм къылъэ1усамэ-хуабагъэ щхьэщымык1ыжщ...
Анэхэр куэд хуейкъым:ПСАЛЪЭ МЫФАГЪУЭ,ГУЩ1ЭГЪУ Т1ЭК1У,ГУЛЪЫТЭ МАЩ1Э,НЭХЭР ЗЭЩ1ЭЗЫГЪЭСТЫН БЫНЫМ И ЛЪАГЪУНЫГЪЭ.Хъунумэ,сыволъэ1у,анэхэм я гур хэвмыгъэщ1,абыхэм я нэк1ур зэлъами,я макъыр ик1ами,т1эк1у лъэрымыхьми,нэхэм къащ1их нурыр фымыгъэужьых.Дак1элъывгъэплъ ди анэхэм,гулъытэ яхуэдвгъэщ1!

Махуэл1 Беслъэн

53

Говорим на черкесском | АДЫГЭБЗЭКIЭ ДОПСАЛЪЭ / Езым и дуней и1эжт

« Последний ответ от Беслъэн 19 Декабрь 2013, 22:56:43 »

ЕЗЫМ И ДУНЕЙ И1ЭЖТ

                                     Къэнащ 1эдакъэм къыщ1эк1ауэ
                                     Гум щыщу налъэ зыхэплъхьахэр.
   Уафэгум ис мо вагъуэ ц1ык1ухэр
   Ц1уужу гуэгъу уэ зыхуэпщ1ахэр.

 Илъэс 25-рэ…Арауэ къыщ1эк1ынт Къанкъул Заур гъащ1эу къигъэщ1энур зэрыхъур. Жылэу хаса ц1ыхупсэр къэк1ащ, зишэщ1ащ, къэт1эп1ащ, уеблэмэ хъери къит хъуат.Ауэ…
  Илъэс        хъуащ Къанкъул Заур дунейм зэрытемытыжрэ. Абы лъандэрэ Балъкъыпс уэру ежэхащ, 1уэхугъуэ куэди къэхъугъащ.Ауэ ц1ыхухэм къытхуэнащ абы и тхыгъэхэр, къытхуэнащ фэеплъу.
 Дзэлыкъуэ куейм хыхьэ Къамылыкъуэ къуажэм 1967 гъэм къыщалъхуащ къанкъул Заур. Мухьэмэдрэ К1улэрэ ар я ебланэ бынт.нэхъыщ1э дыдэми, абы и дуней еплъык1эр, гурыгъу-гурыщ1эхэр адрейхэм ебэк1ырт. Жып1энурамэ, ц1ыху псоми къахэщхьэхук1ырт:еджэныгъэк1и, гъэсэныгъэк1и, 1уэхузехьэк1эк1и, уеблэмэ зыхуэпэк1эк1и.къуажэ еджап1эм щыщ1эсами егъэджак1уэхэр къыщытхъурт,сытк1и щапхъэт.Заур а зэманым хуабжьу дихьэхырт усыгъэми ,прозэми. Спортыр зыпищ1 щы1этэкъым.а зэманым Заур хахат комсомол организацэм и секретару.1эмал зэри1эк1эрэ а 1энат1эр тэмэму ирихьэк1ырт. Зэпыу имы1эу блын газетхэр гъэщ1эгъуэну къыдигъэк1ырт, дыкъэзыухъуреихь дунейм и дахагъэ псори на1уэ ищ1ырт, ар зэрыхъумэн хуейм ц1ыхухэр къыхуриджэрт. Хэку зауэшхуэм л1ыгъэ щызезыхьахэм, хэк1уэдахэм я фэеплъыр къэзылъыхъуэ ныбжьыщ1эхэм гъуэгугъэлъагъуэ, сэбэп яхуэхъурт. Арагъэнут абы «письмохэм къытхуа1уэтэж» жи1эу зэхуэхьэсыжыныгъэ щ1ищ1ри. Абы зауэ зэманым яусауэ ц1ыхум жа1эу щыта уэрэдхэр, гукъэк1ыжхэр итхауэ щытщ.нобэми къызэ1упхыху щ1э гуэрхэр къыбоджык1ыф. Езыр зызэс классым абы пащ1 щы1этэкъым. Дзыхь кърагъэзырт, псоми я ныбжьэгъуф1 пэжт.  Къуажэ еджап1эр щытхъу и1эу къиухащ Заур. Литературэм, псалъэм и къарур зэхэзыщ1а щ1алэр щ1эт1ысхьащ Къэбэрдей_балъкъэр къэрал университетым. Еджэныгъэм къыдэк1уэу  ар комсомол лэжьыгъэм и гуащ1э щегъэлъагъуэ, спортым щи1э зэф1эк1ым зрегъэубгъу. Ауэ еджап1эр къегъанэри, дзэм къулыкъу щищ1эну  мак1уэ. А здэщы1эми щытхъур мащ1эу къыхуагъэпсакъым Заур. Дэтхэнэ зы 1уэхугъуэри тэмэму зэригъэзэщ1эным яужь итщ. Арагъэнущ Къанкъулым и адэ-анэм зэпыу ямы1эу щытхъу псалъэхэр зэрыт тхыгъэхэр къащ1ы1эрыхьэри. Ауэрэ къулыкъущ1энри щ1алэм еух. Зэманк1э зэпигъэуа еджэныгъэми пещэж. Мы илъэсхэм абы нэхъри къыгуро1уэ адыгэбзэм и дунейр нэхъ ебгъэф1ак1уэмэ, абы хъер куэд къызэригъэлъэгъуэфынур. Адыгэбзэм и зэф1эк1ыр на1уэ щ1ыныр гъэщ1эгъуэн щохъу. Анэбзэм къыдэк1уэу ар дихьэхыу йоджэ хамэ къэрал литературэми. Зэгъэпщэныгъэм нэхърэ нэхъыф1 сытк1э ухуей пэжыр къэбгъуэтынумэ. Аргъэнущ Заур абы зыщ1ритари.Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым илъэсищк1э щеджа нэужь, Заур МГУ-м журналистхэр щагъэхьэзыр факультетым и ещанэ курсым щ1эт1ысхьащ. Ауэ ар абы къиухакъым…
  Заур зыц1ыхуу щытахэм зэрыжа1эжымк1э гу пц1анэу, и псэр зэ1ухауэ ц1ыхугъэм и нэщэнэ псоми пэджэжыфу, акъылыф1эу, зэчиишхуэ бгъэдэлъу, и гур щ1эныгъэм хуэкъабзэу щытащ.Заур адыгэ лъэпкъым и блэк1ар зыщимыгъэгъупщэу, и къэк1уэнум хуэгумащ1эу, щ1эныгъэ куу бгъэдэлъу, адыгэ литературэр псевдореализмэм и жыпхъэхэм къы1эщ1эхауэ, дунейпсо литературэм къыщагъэсэбэп символизмэм и 1эмалхэр къэщтэн, абык1э ди лъэпкъ литературэр зы лъэбакъуэк1э нэхъ мыхъуми  дунейпсо литературэм пэгъунэгъу щ1ын зэрыхуейр къыгуры1уэу щытащ.Жыс1а псалъэхэм и щыхьэту къэпхь хъунущ абы и тхыгъэхэр.Ахэр адрейхэм ещхькъым, фантастическэ жанрым ипкъ иувэ тхыгъэхэщ.Къыхэгъэщыпхъэщ Заур япэ зыми апхуэдэ тхыгъэ ди адыгэ литературэм зэрыщимытхар. Ар куэд и уасэщ.Куэд дыдэ.
Заур зы повестрэ рассказитхурэщ къытхуигъэнар. Ахэр зэщ1экъуэжауэ Къагъырмэс Борис и ф1ыгъэк1э налшык «Эльбрус» тхылъ тедзап1эм 2004 гъэм къыщыдэк1ащ. Тхыгъэхэм ущеджэк1э щ1э куэд къыпхузэ1уах, гъащ1эр щ1эщыгъуэ, гурыхь пщащ1.Къапщтэмэ, «К1эгъуасэ хужь» тхыгъэри фантастическэ рассказщ. Нэм илъагъу закъуэкъым мыр зытепсэлъыхьыр. Ат1э, зэман-зэманк1э ц1ыхум и зэхэщ1ык1ыр здынэс «щ1ып1эхэрщ», жэуап тэмэму зыпхуемыт упщ1эхэрщ.тхыгъэр зытеухуар ц1ыху гъащ1эрщ. К1ыф1ыгъэм ц1ыхур йопсалъэ,ц1ыху гъащ1эм и налъэхэр зэрызэхэлъым щыгъуазэ уещ1: « К1ыфы1гъэр нэхъри нэхъ шынагъуэу щхьэгъубжэм къытегупл1ащ, абджынэхэм къыпхыпщри пэшым къыщ1эпщхьащ. Абы хэту зыгуэр пэшым къыщ1элъатэри гъуэлъып1эм бгъэдэт ст1ол лъахъшэм тет1ысхьащ. Ар мы дуней псэущхьэтэкъым, и бауэк1эр щ1ы1эт,езыр къэлъагъугъуейт, нэр темыпы1эу и теплъэм зихъуэжырт…».
 Тхыгъэхэр зэрыт сборникым и ф1эщыгъэц1эри гъэщ1эгъуэнщ –«Къалэм дэгъуэщыхьа».Заур и тхыгъэхэм езым «и лъым къыхэк1а куэд» хилъхьащ. Тхыгъэ къигъэщ1хэм абы гъащ1эм зыщрихьэл1а 1уэхугъуэхэр щ1эгъэкъуэн щищ1ырт. 1991 гъэм «Жэщ псалъэмакъыр» дунейм къытехьащ. Мы тхыгъэми и1эт тхыдэ к1эщ1. Езым зэритхыжащи: «москва сыкъэку1эжын и пэ къихуэу Къанкъулхэ япэ дыдэу лъэпкъ зэхуэс ящ1ат. Дымащ1э дыдэкъым, къызэрыщ1эк1ымк1э. Зэхуэсым и пэ махуэм Сыбыр къик1ыжри ди лъэпкъым щыщ зэшит1 къэк1уэжат, я адэм и кхъащхьэ а щ1ып1эм къыхуагъуэтыжри,(сталин и зэманым ягъэт1ысахэм ар ящыщт)и къупщхьэхэр хэкум къашэжат. Ди къуажэкхъэм щыщ1алъхьэжати, къызэрыщ1эк1ымк1э, къыбгъурыт кхъуащхьэр зейр зэгуэр кулакхэм я спискэхэр зэхэзыгъэувэу щытарщ. Сегупсысащ: а т1ур иджыпсту къэпсэлъэжамэ, сыт зэжра1энт?». Мыбы рассказ мыин дыдэ къык1элъык1уэри тхыгъэу  къигъэщ1ащ «Жэщ псалъэмакъ» и ф1эщыгъэц1эу.
 Къанкъул Заур и тхыгъэхэм куэд къыбжа1э.Ауэ абы и макъыр, и хьэлыр, и дуней тетык1ар, дахагъэу бгъэдэлъа псори  нэхъ щыхъума хъуауэ къэплъытэ хъунущ и ныбжьэгъухэм хуитхыу щыта письмохэм.Абыхэм ущеджк1э Заур къопсалъэу, и гурыгъу-гурыщ1эхэр къыпхуи1уатэу къыпщохъу: «Школым сыщыщ1эса лъандэоэ зыхэсщ1эу щытащ сэ ди лъэпкъ ц1ык1ум и 1ыхьэ мащ1эу сызэрыщытыр. Си 1уэхур дапхуэдэу гугъу, зэхэзэрыхьа мыхъуами, сэ абы къару къысхилъхьэрт…»; «Сирием и посольствэм щылажьэ адыгэ щ1алэ зэзгъэц1ыхуащ.ц1ыху гъэщ1эгъуэнщ. Ди Тхьэ, дунейм дытеугуэшащ, дытепхъащ дэ. Абы сыщегупсыск1э, си гъын къок1уэ. Си нэпс къыщ1эмык1ыу си гъын…»; «Тенджыз ф1ыц1эм и 1уфэр адыгэхэм я къупщхьэм щ1игъэнащ. Сэ сопщ1ыхь Англием, Францым къик1а матросхэм щращэк1э, гуауэм делэ ищ1ауэ зи сабий зыук1ыж шэрджэс ц1ыхубзым. Ит1анэ сэ солъагъу хы 1уфэм щыт фэеплъ абрагъуэхэр… И щ1ыбыр хым хуигъэзауэ щысщ гуауэм итхьэла бгырыс ц1ыхубзыр. Апхуэдэ щы1э…»; «Пщыхьэщхьэм къафе гуэрым сыщ1эсу, зэуэзэпсу пианинэ макъ зэхэсхащ. Япэ щ1ык1э къэк1уахэр гунэс сщыхъуакъым.Ауэ ит1анэ… Ит1анэ «К Элизе» жыхуи1эр дахащэу къищтащ. Пианинэм и 1эпэхэм тегупл1ащэртэкъым, макъхэр къабзэт, ирикъурт…»; « Сэ т1эк1у си нэгу зезгъэужьащ. Сыщы1ащ Рига, Юрмала, Таллин. Я вакъэ лъэдакъэ ц1ык1ухэмк1э макъ ягъэ1уу я къалэ зэлъы1ухам, уэрам мывалъэ 1цык1ухэм къыщак1ухь. Рижскэ соборым  орган сыщедэ1уащар сытым хуэдэу ф1ы1 Собор лъагэм макъым хуиту зыще1этри, зэхуэдэу тегуэшауэ и лъабжьэм къохыж…».
  Заур и хъуэпсап1эхэр мащ1эми къехъул1ауэ жып1э хъунущ. Езыр къытхэмытыжми, и ныбжьэгъухэм  тхыгъэхэр зэрыт тхылъ къыдагъэк1ащ, Щоджэнц1ык1у Нинэ Къанкъулым  и тхыгъэхэм теухуауэ «Лабиринты текста» жыхуи1э монографиер  итхыгъащ. Нинэ зэритхащи: « Заур псоми къахэщырт. Къыщыхъу щы1эт зы семинар ек1уэк1ыху абы и закъуэ ф1эк1 щымыпсалъэ. Сыт щыгъуи жэуапым хуэхьэзырт. Гупсысэ жи1эхэр гъэщ1эгъуэнт, щ1эщыгъуэт, и псэлъэк1эм зыри дэбгъуэнутэкъым. Заур къэпсэлъа нэужь, абы жи1ам зыгуэр дыщ1ыбгъужыну гугъут…». КъБКъУ-м и егъэджак1уэ Быж Зарэ зэрыжи1эжымк1э, Заур зыгуэрым ебгъэщхьыным къик1ыр и пщ1эр лъахъшэ пщ1ынырщ. Ар и зыхуэпэк1эк1и, и дуней тетык1эк1и нэгъуэщ1т. Абы ф1ы дыдэу илъагъурт псэущхьэхэр, удзхэр. Зыпищ1 щы1этэкъым езым  ип1а и хьэр. Унагъуэм узэрыдыхьэу хиса розэхэр икъук1э ф1эф1т. Дэтхэнэ псоми дэ1эпыкъурт, зыгуэрк1э сэбэп хъуныр и гуращэт. Заур езым и бзэ, и псэ, и дуней , зэхэщ1ык1 и1эжт.Щоджэнц1ык1у Нинэ зэритхыжымк1э : « Заур щыгъ фащэр сыт щыгъуи и пкъым щыщым хуэдэт, апхуэдизк1э ек1урт, езым и хьэлым ек1ал1эрти. Ар апхуэдэ ц1ыхут-и хьэлым  техуэу и теплъэр «иухуэфырт».
 Аращ-т1э, зэманыр езым и хабзэм тетыжщ: ц1ыхум и дунейр гъэщ1эгъуэну, лъэпкъым зыгуэрк1э дэ1эпыкъуауэ щытмэ, лъэпкъ гуащ1эм и зэф1эк1 хилъхьамэ, абы и ф1эщыгъэц1эр уафэгум иретхэ дыщэ хьэрфк1э.Ауэ гъащ1эр ауэ къэзыгъэщ1ам и ф1эщыгъэц1эр нап1эзып1эм егъэужьых.Заур  а ет1уанэхэм гуэгъу яхуэпщ1ыныр къемызэгъынщ. Зэман к1эщ1ым къриубыдэу абы хузэф1эк1ащ ц1ыхупсэхэм «жылэ» щыхисэн. Кумылэ зрищ1эу хуежьа къэк1ыгъэм  и щ1эж ц1ык1ухэри щытлъагъу щы1эщ. Ар ф1ыщ. Къанкъулыр апхуэдизу зыщ1эхъуэпсу ирихьэк1а гъащ1э мащ1эм и хуэмэбжьымэ т1эк1ухэри яхыдолъагъуэ нобэрей щ1алэгъуалэми. Аращ-т1э узэджэр къок1уэ щ1ыжа1эр. Заур къытхуигъэна лъагъуэ захуэм небэ-къебэ дымыщ1эу ик1уэфын, лъэпкъым и дунейр езыгъэф1эк1уэфын, адыгагъэ, нэмыс, хабзэ зыхэлъын ц1ыху ди Тхьэшхуэм дищ1к1э! Заур къимыгъэщ1а гъащ1эр езым къыдалъхуахэм къахупищэ!




Махуэл1 Беслъэн

54

Говорим на черкесском | АДЫГЭБЗЭКIЭ ДОПСАЛЪЭ / Re: Адыгэ орэдхэр (гущы1эхэр)

« Последний ответ от amenet 17 Декабрь 2013, 00:29:44 »

Синанэ дах

Типсыхъо сыкlэдэlукlмэ,
умакъэ ащ къыхэlукlы.
Чъыгы бырабэм япкlашъэ
о пцlэкlэ къысэlушъашъэ.

Жъыу:
Синанэу синанэ дах!
Дунаир сфэогъэдах!
Насыпыр о къысэптыгъ
дунаир о сфыхэпхыгъ.
Ори-ори-орира, ори-ори-орира,
Синанэ дахи,
Синанэ, синанэ, синанэ, синанэ гупси!

Жъуагъомэ уахэсэлъагъо,
тигубгъи о уисэлъагъо.
Уижьау сычlэт зэпытэу
унаlэ къыстергъэты.

Жъыу

Гукlэгъуныгъэу о пхэлъым
цlыфыгъэм сыфеузэнкlы.
Дэхагъэу о угу илъым
дунаир къегъэкlэракlэ.

Жъыу

Дахи lэшlугъи зыплъэгъукlэ,
Сэщ пае сфэогъэшlожьы,
Макlэуи сэ сылы узымэ,
Огуlэшъ ппсэ ухэlэжьы.

Жъыу

55

Говорим на черкесском | АДЫГЭБЗЭКIЭ ДОПСАЛЪЭ / Re: Адыгэ орэдхэр (гущы1эхэр)

« Последний ответ от amenet 17 Декабрь 2013, 00:24:56 »

Жэкlэ тlаркъу

Урыс пщышхоу жэкlэ тlаркъу,
Блэгъожъыгур зыкlоцlылъ,
Адыгэлъэу о ипшъугъэм
Блэщэджыблэу къыптефэн.
Тхьашхом упсэ хиутын,
Амин, амин хиутын!

Угу шlуцlэм бгъэм щышъугъэм
Шыблэщэжъыр къытефэн,
Къыпфэмыгърэр бгъэгушlон.
Хьаджырэтэу шыу закъом lэкlэшlагъэм
Лlыжъи, кlали — лъэпкъыр зэкlэ рыоукlы,
Тэ егъашlэм тыукlакlоу бэрэ оlо,
Уиlэшlагъэ еплъи: лъэпкъкlэ тыоукlы.

Къали, чыли зэдэбгъакlоу тыогъэсты,
Хьэдэ стыгъэм тыкъылъыхъоу шъофым тит тэ,
Адыгашъхьэр паlоу пчэгъум пыогъэсы,
Тыпси, тыгуи, тибылыми о ттеохы.

Хым тфэмыхъоу о уикъохъумэ тыкъыхадзэ,
Хыдзэ-псыдзэм пцэшхо lусы тыкъыщэхъу,
Тисабыйхэр пчыпэ пакlэм щызэрадзэх,
Хэбзэ зафэу пачъыхь хабзэр о къыпщэхъу.
Урыс пщышхоу жэкlэ тlаркъу,
Тхьэм и кlуачlэр къыптекlон,
Тыгуи-тыпси лъэшэу къаргъу,
Насып лъагъор къытфэкlон.

56

Говорим на черкесском | АДЫГЭБЗЭКIЭ ДОПСАЛЪЭ / Re: Адыгэ орэдхэр (гущы1эхэр)

« Последний ответ от amenet 17 Декабрь 2013, 00:14:28 »

МыхъурIэлъын

Гъэтхэ пчыхьам идэхэгъум
Уадэжь сыкъыпфэсы,
Чэщ мэзагъом илъэгэгъум
Жъуагъоу укъыхэпсы.

Арэу пlомэ,сиlалъынэу
Модэ мэзэ нэфыр
Мыхъур дахэу сlа илъынэу
Къысфих ошъо пщэфым.

Оркlэ мазэр lауж хъуна,
Огум джау щэшlэты.
Тыжьын чъыlэм сылъыхъуна,
Тыгъэр къыосэты.

Гукlэ тызэу тызышэсрэм
Тиlо зэдэтэштэ,
Ары шъхьакlэ, псыхъо чъэрым
Лъэмыдж телъэп, сэщтэ…

Псыр къиугъэу нэпкъым дизмэ,
Сэры уилъэмыджыр.
Пшъхьац къызнэсэу шыплlэм уисмэ,
Чыжьэп адрэ ныджыр.

Псэм нахь лъапlэу сиlэ закъор
Орышъ сыкъыбдежьэ.
Зэхэшъоха шылъэмакъэр,
Кlасэм нысэу сещэ…

57

Говорим на черкесском | АДЫГЭБЗЭКIЭ ДОПСАЛЪЭ / Re: Адыгэ орэдхэр (гущы1эхэр)

« Последний ответ от amenet 17 Декабрь 2013, 00:09:30 »

Адыгэ хэгъэгу

Зянэ зимыlэжьым тежъугъэупчl,
Зятэ зимыlэжьым тежъугъэупчl
Адыгэ хэгъэгур щымыlэжьмэ,
Зэрэлъэпкъэу ибэу тыкъэнэн.
Адыгэ хэгъэгур щымыlэжьмэ,
Зэрэлъэпкъэу ибэу тыкъэнэн.

Жъыу:
Саусэрыкъо гъуазэ,
Шэбатныкъо гъуазэ,
Тигъэразэу адыгэ хэгъэгу.
Мыхьамэтыр гъуазэ,
Тикъокlасэ гъуазэ,
Тынэ тыпсэу адыгэ хэгъэгу.
Адыгэ хэгъэгу, адыгэ хэгъэгу
Тынэ тыпсэу адыгэ хэгъэгу.
Адыгэ хэгъэгу, адыгэ хэгъэгу
Тынэ тыпсэу адыгэ хэгъэгу.

Тыркум икlыжьыгъэм тежъугъэупчl,
Шамэ къинэжьыгъэм тежъугъэупчl!
Адыгэ хэгъэгур щымыlэжьмэ,
Гугъэ закъоу тиlэр кlодыжьын.
Адыгэ хэгъэгур щымыlэжьмэ,
Гугъэ закъоу тиlэр кlодыжьын.

Жъыу

Жьыбгъэм зэхихыгъэр хэт къуиlот?
Тыгъэм ылъэгъугъэр хэт къуиlот?
Адыгэ цlыф лъэпкъэу къэнэжьыгъэм
Ичlыналъэ ыпсэ фигъэдэн.
Адыгэ цlыф лъэпкъэу къэнэжьыгъэм
Ичlыналъэ ыпсэ фигъэдэн.

Жъыу

58

Говорим на черкесском | АДЫГЭБЗЭКIЭ ДОПСАЛЪЭ / Re: Адыгэ орэдхэр (гущы1эхэр)

« Последний ответ от amenet 17 Декабрь 2013, 00:02:42 »

Абрэдж Нухь

Абрэджы ныохэр зызэхэтlысхьакlэ
Ужъэгъэ уз аlоу къыстегущыlэхи сэ.
Сыжъэгъэ узэп, сыузыгъуаеп,
Сэ къызэузырэр Абрэдж Нухь гущи оуи.

Кавказ къушъхьэшхохэм анахь лъагэм
Тыжьын осэпсыхэр къыщетэкъуэхы гущи оуи.
Шъхьэ зиlэ пстэу гущэм урамым рыкlорэм
Си шlулъэгъуныгъэ гущи афистэкъухьарэпи сэ.

Сикlасэу Нухьэр садэжь къызыкlокlэ
Сэщ фэдэ щымыlэу къызгуригъаlо гущи сэ.
Сэщ фэдэ щымыlэмэ, «некlо» сэ зысlокlэ
Лъэсбэщыр ештэшъы, унэм екlыжь гущи оуи.

Абрэдж Нухь, моу зэ къэдаlу,
Лlыгъэр зыхэлъыр, сэ къыосlон гущи сэ —
Лlыгъэр зыхэлъыр хьакуриныр ари,
Лlыгъэр зыхэмылъыр Абрэдж Нухь гущи оуи.

Си пщынэ къарэ къызэкlэсэщ,
Нухьэ игъыбзэ къыхэсэгъэщ гущи оуи.
Си кlасэу Нухьи гущэм къищагъэу заlом
Сыкъызэхафи сыкъэмэхыгъи  гущи оуи.

Сымаджэ сыкъэхъуи, дэи сызэхъу гущэм
Си Нухьэ сlопщи, лъызгъэкlогъагъэ гущи сэ.
Услъэгъужьын сlуи, укъязгъэщагъи
Сыкъыпщыгугъукlэ укъезгъэщагъэпи сэ.

Сымаджэ сызэхъум пlэм сызхэгъуалъхьэм
lахьылэу сиlэ гущэр къызэлъэсыгъэхи оуи.
lахьылэу сиlэ гущыр, моу зэ шъузлъэкlуатэри,
Абрэджы Нухьэми сэ сыlужъугъаплъэ гущы сэ.

Си Нухь дах, моу зэ къэуцу
Сэ сыгу къеорэр къыосlожьын гущи сэ -
Сихьадэ техъорэ си чэфынапхъорэ
О уиlащхьитlукlэ къысфэщэфыжь гущи оуи.

Сыпсэр зыхэкlыкlэ сызырахьыщэжьэкlэ,
Сипlуаблэ цыпэми къыкlэуцожь гущи оуи.
Бэным сырахьылlэу сызагъэтlылъыкlэ,
Санэlу къихьари зэ къысlуплъэжь гущи оуи.
Хьадрыхэ машэм сыкъыщагъэтlылъкlэ
Сыгу къэсlоншъы сыкъэкуон гущи сэ.
Насыпынчъэ щыlэмэ, джар шъуиорэдышъ,
Шъузэлъежъыуба, марджэ хъужьын гущи шъо.

59

Говорим на черкесском | АДЫГЭБЗЭКIЭ ДОПСАЛЪЭ / Re: Адыгэ орэдхэр (гущы1эхэр)

« Последний ответ от amenet 16 Декабрь 2013, 23:35:32 »

Си Къэсэй

О уишыгъэ ц1ык1ы гущэр
Зэрэ нэт1э гъунджэр
Гъунджэм тызэдиплъэзэ (
Ш1у зэсэбгъэлъэгъуи
Ш1у зэсэбгъэлъэгъуи
Сыбгъэунэхъугъи си Къэсэй.

Къалэм дэсы к1алэхэми
Гъэзетыр хауты
Сянэ къылъфыгъищы гущэм
Ск1ышъо раутыгъэ
Ск1ышъо раутыгъэ
Хэмык1ок1эжьыни гущэ сэ.

Тыгъужъы Якъубэ гущэм
Пчыхьам джэгур къеш1
Си Къэсэир къытыращи
Къызыщырагъаш1эм
Къызыщырагъаш1эм
Сыкъызэхэфагъэ гущи сэ.

Унэми сыращы гущэ
Хьак1эщым сащэжь
Ер сызыфащэжьы гущэр
Мыстхъэ пхъэтэкъэжъы
Мыстхъэ пхъэтэкъэжъы
П1эк1орыгум исы гущэ сэ.

Си дэнэ шарыфы гущэр
Пшъэми къесэщэк1
Гум имылъы апл1ы гущэр
Рысагъэщэк1ыгъэ
Рысагъэщэк1ыгъэ
1аджалэ сфэхъугъэ гущэ сэ.

Си насыпыр къыхьырэми
Былымым егъот
Сэрк1э шъо жъугъотыгъэ гущэу
Сомэ тыжьын шъищыр
Сомэ тыжьын шъищыр
Хьадэ1усы шъош1ы гущи шъо.

60

Говорим на черкесском | АДЫГЭБЗЭКIЭ ДОПСАЛЪЭ / Re: Слова-пришельцы адыгского языка

« Последний ответ от amenet 16 Декабрь 2013, 22:02:42 »

Уэлий [араб. wālij] правитель.
Уэнжакъ [тюрк. onžaq?] печная труба.
Уэчыл [< тюрк. ökül] адвокат.
Ур [тюрк. ur? бить?] деревянный молот.
Урым - Рим

Факъырэ [араб. faqir] нищий.
Фирхьэун [< араб. fir‘aun < гр. pharaon < др-егип. pero большой дом, царский дворец] фараон.

Хъан [тюрк. xan] хан.
Хъан мозд. то же, что щауэ 2.
Хъарбыз [< перс. xarboze дыня] бот. Арбуз обыкновенный (Citrullus vulgaris).
Хъыбар [араб. xabār] весть, новость.
Хъуржын [< тюрк. xuržun] сума.
Хьэжрэт [< араб. hidžra] переселение.
Хьэзаб [араб. hazāb] мучение, мука, страдание.
Хьэкъ [араб. haq] правда, истина.
Хьэлэл [араб. hallāl разрешенный религией] хороший, полезный, приносящий пользу.
Хьэлэмэт [тюрк. alamat] интересный, чудесный.
Хьэлу хлеб. Ср.: др-евр. halla – витой белый хлеб продолговатой формы.
Хьэлыуэ [араб. halwa] халва.
Хьэмэм [араб. hamām] 1. баня; 2. душ.
Хьэмшэрий [< перс. ham šahri согорожане] кумыкское название персов, живущих в Азербайджане.
Хьэрэм [араб. harām запрещенный религией] плохой, приносящий плохое.
Хьэрф [араб.harf] буква.
Хьэуа [араб. hawā воздух, погода] воздух (физическая субстанция).
Хьэуа [араб. Hāwa] Ева (персонаж Библии и Корана).
Хьэфиз [возможно араб. hafiz хранитель] слепой. Представьте себе Гомера – хранитель множества легенд (а кстати у таджиков и афганцев хафизами называли народных певцов и сказителей), да к тому же слепой.
Хьэщыкъ [тюрк. ašıq < перс. āšeq] влюбленный.
Хьеуан [араб. haiwān животное] скотина.

Чэм [перс. kam] недостача, нехватка.
Чэруан [перс. karvān вереница верблюдов] караван.
Чрест [рус. крест] трефы (карточная масть).
Чысэ [тюрк. kisa кожаная сумка, мешочек] кисет. Цlыхуитlым я псэр зы чысэ илъыу жаlэмэ, ахэр фlы lейуэ зэрылъагъуыу кърагъэкlыу аращ.

Шагъыр [тюрк. čaqır] красное неперебродившее домашнее вино.
Шэрихьэт (араб. šaria надлежащий путь) свод мусульманских правовых и теологических норм, основанных на Коране.
Шэрхъ [тюрк. < перс. čarx] колесо.
Шэтыр [тур. čadır < перс. čador] шатер.
Шэфтал [тур. şeftali] то же, что къыцэ.
Шордакъ [тюрк. čardaq] балкон.
Шыкъулътыр [тюрк. žuģutur] то же, что къурш ажэ.
Шынакъ (тюрк. čanaq) миска.

Щэбэт [< араб. sabath] суббота.
Щихъ (араб. šaix предводитель) святой.
Щыхьэр (тюрк. šahar < перс. šahr) 1. стар. город. 2. столица.

Ярэби [араб. Jā, Rabbi О, Господи] – ?

lэдэм [араб. и др-евр. adam человек] Адам (персонаж Библии и Корана).
lэзэ [возможно цыганское aza] знахарь, представитель традиционной (народной) медицины.
Iэмал [араб. amāl надежда] способ.
lэмыр [араб. ‘amr] приказ, распоряжение.
lэхьмакъ [тюрк., перс. ahmaq] тупица.
lущ (тур. us ум) умный, смышленый.