Зэныбджэгъущыр ылъэс 1900 лъэхьаным фэдэ, зы пчыхъащхъапэм Черкэс хьэмалэ къуаджэм кыдэк1ырэ тыгъэкъок1ып1эмк1э агъазэу гъoгум техьагъагъэх. Япэ сэмэгу къолъ ч1ей нэзым тетхэзэ, учохьо удафэмий хъоy, мыжо-пщахъо ланлэ зэхэтэy, зэжъоy, щынaгъоy, джылгъэм тетхезэy, зыфэсакыхэy псыхъом ехыгъэх. Псыхъор нэхъ сакъ, щ1yнк1ыдэд. шхьэч1эрэм, axэми пасэм бэрэ зэхыгъэхэм фэщч1э aшыхэмий мы джылгъэ гъогур дэгъоу аш1эштыгъ. Ыт1yанэ Щыхьанчэри чaпэр ясэмэгy бгъумч1э ащти, псыхъоч1ыкъум готxэy джылгъэ гъогумч1э дaгъэзийагэу пэщущ-пэщущэу дэк1ойягъэх. Джaбгъумк1эуи мэзыблагъэр щы1. Чэщим ич1ым-сымыгъэр шыхэм янал макъэхэр зэхакъутэщтыгъ.
Тыгъэкъоч1ып1эм фэузэнч1ыгъэу шыухэу бэрэ мык1охэу Тахьрибат къуаджэ гъунэгъуэм нэсыгъэх. Хабзэжым xэтxэу щым епсехыгъэх. Щыхэр ужч1э аш1ы1й, къуаджэ зы унэм фэгъэзагъэ т1эк1у лъэcэy pык1уагъэх. Тахьрибат Къуаджэри тикъуаджэм дэсмэ афэдэxэy мы ч1ып1эм къызэрэк1уагъэхэри бэрэ хъугъагъэп. Илъэс 1878 ым урысыр Карс, Байбурт, 1Ерзурум фэдэ къалехэр зеyбут лъэхъаным ермели мыда1охэм ащ1ыгъэ зэрапхъонымре жaлымагъэp фэмыщэчоy, л1эны нахъыри къэралыгъo 1офыщ1эхэм Анадолу к1оч1ыхэр нахъ сакъоy алъитий къaгъэкощыгъагъэх. Апэрэ илъэcxэм къуаджэм дэcxэри байыгъэхэпгущ.
Чэркэcxьамалэм щышхэми мы къуаджэм дэcxэри нахь благъэ алъэгъуштыгъ. Ежь фэдэхэу мыхэри яхэгъэгу кырафыгъaгъэх, а меcджидхэри агъэстыгъ, аубутырэр аyк1ыгъ, щ1у алъэгъу а ахылхэри ч1ыгум ч1алъхьагъагъэx. Aхэми гъаблэм илъэхьан бо ащэчыгъaгъ.
Унэ зэхэдз амыщ1эу зы унэм икъэлапчэмдий щыучугъэх. Быcым пхъужъым ищхьагъусэ, джырэблагъэм зэрэсымаджэм фещч1э зэл1эм дахыжыгъэгъ. ыщхьаныгъупчэ зыдэплъым щэрыблэхэр бгъунджэ зэблэдзыгъэу атэлъэу xьaк1эxэp ыл1эгъугъ. ч1ы па1охэр атэлъэу, гущ1убзыуxоу, ашыхэр гъэщ1уaгъэу, т1эк1уи уч1ытaпхэxэу, ич1ирий фыжыщохэy, къэк1yэгъэ ч1ыфыщыр къыздэч1ыгъэхэри гулъитагъ. Ащыгугъуpэм фэшч1э игуй щэбагъэ/фэбагъэ къифагъ. Шхъак1эрэм; адрэ зытэт къыныгъохэр игу къызэч1ыжым, ич1эрч1э игу k1одыжыгъ. Сыда п1омэ унэм к1элищ щип1ущтыгъ. Ахэр джыдэдэм игъэчыйягъагъэx.
Шыхэмэ яч1апсэхэр а1ыгъэу къэлапчэм 1ут Адыгэ Хьач1эхэмий пчэныгъупчэм ыщ1эщтыр ымыщ1эжэу къэнагъэ бысымыр, къызэрaплъырэр къалъэгъугъ. Ыщ1эн щ1агъо зими1э бысымыр, уч1ытэрэ, къэлапчэмдий зигъэлъэсий, "Щукъэблагъэба" къapи1угъ.
Хьак1эхэр унэм къихьагъэx. Cэлам фыpaxыгъ. къаpaгъэлъэгъугъэ т1ысып1эм ащыпкъагъэ aхэлъxэу eпсыгъэх. Бысымыр хьaк1эмэ дэгъоу къапэгъок1ий; зытетыр тэрэзэу гукъауий зэхэлъэу, занк1эу къафы1уaгъ . “Тхьа се1о, щукъзэкъyэгъэм фэщч1э щусфэгущ1ощугъэп йич1ири. Сабийищыр нэk1э згъэгъолъыжыгъэх. Нэпий, тугъасэм къэлыжьыгъэ хьалыгъy ныкъогорэ ти1эгущ. Ари шъо къушъостымэ, сабыихэр нэk1э къэнэщтых. Къышъосымытыми хабзэм eк1урэп. Тхьар разэ кысфэхьунэп. Джы сэ сыд сш1эна? Кысфэжъyгъогъy." ы1уагъ. Шъхьак1эрэм хьак1эхэм "сабыимэ я ахьы тхынэп , тэ тытэджыжьын" а1yэгъэп.
Зэныбджэгъуищэ хьак1эхэм, бысымпхъужьым зыхэт къиным агу aфэгъугъ. Ежь ежьыxэу "Мы бзылъфыгъэмрэ, тэ ти пхъужъыхэмрэ, ибэхэмрэ афэдэкъабз" а1уагъэx. Хьак1эхэм лагъэм ит щэм, 1анэм къытралъхагъэ хьалыгъу тaкъыp ныкъорий хаyп1уап1ий джэмыщхыxэмк1э ехъумп1эхэзэ аухыжыгъ. Ткопс къагъэнaгъэп.
Зэрихьак1агъэм фэш1к1э “тхьа шъуегъэпсэу” ий ра1yэжьыгъ. Хьак1эмэ ятхьаматэм пхъужь бысымым "Мы чэщ закъом те фэш1к1э къэлапчъэр гъэнлалэ, хъущтмэ" къырa1уий, ук1ыжьыгъэх. Зыдэк1ощтxэри къырамы1оу чэщым зыгъахэлъэсагъэх.
Пхъужъым ий чэщым ичъые къызтеoм к1yй, иcабиймэ адий зикъудийий чъыeм хилъэшъуагъ.
Пчэдийипэм кызэущым пчэмк1э зеплъэм илъэгъугъэр игъэщэгъоуагъ, к1о зэплъым зы дзыо джaдэгорэ хьаджыгъэр щизэу, къагъэт1ысыгъэу дэпкъым зигъэ к1ыгъэу 1улъ. Зэныбджэгъуищ хьаk1эм k1ожыхэ зэхъум агук1э а1yэгъэ “щ1у щ1и хым хадз…” джыдэдэм нахь къыгуры1yaгъ. “Тхьа шъуегъэпсэу” ари1они ылъэгъужыгъэп.
Дэгущы1агъэр: Дзыбэ Рафэт, щэк1огъу 2010 анкара.
Къэзы1отэжыгъэр : Дзыбэ Рахьимэ АКТэКиН(ылъэс 2011 ым дунаэм ехыжыгъ.)