«Оуиу»! - с1омэ – сэкуо.
Нысэ гъэкуохэр къежьагъ,
Къызыщежьагъэхэр Инэм.
Инэмыр чылэгъо хъопсаджэ,
Хьабылыжъы бзаджэуи мэусэ.
Пэдысые к1алэмэ зэхахы,
Пщынабзэм дахэуи рагъэк1у.
(Адыгэ орэдыжъэу «Къолэна» зыфи1орэм щыщ пычыгъу).
Кавказ (Къумал) заом ыхэмэ адэжь урыс пчыпыджынымэ хашъом къырагъэзыхьэгъэхэр шапсыгъэ чылэгъуибл хъущтыгъэх. Ахэр: Псыбэдах, Тыгъужъмышх, Бэджэкъуай, Хьамэз, Псэйтыку, Хьащтыку, Афыпсып.1868 илъэсым хэбзэгъэуцугъэ документэу къыдагъэк1ыгъэм фэшъуашэу Псыбэдах, Тыгъужъмышх, Бэджэкъуай, Хьамэз адэсхэр модрэ чылэгъуищым къыхагъэхьэжьыгъэх. Къынэужым, ащ илъэсипш1 фэдиз теш1агъэу, ахэм къадэк1ыгъэ унагъомэ Пэнэхэс къуаджэр агъэпсыгъэ хъугъэ. Сыд фэдэрэ къуаджи хьаблэ – хьаблэу зэрэзэхэутыгъэм фэдэу Пэнэхэси гъэпсыгъэ: Мэзк1ахь, Псырык1ыр, Хьагъурхьабл ык1и ащ анэмык1хэри. Ахэм зэу ащыщ – Пэдысэй – зыц1эгъэ ч1ып1эри.
Пэдысэ зыфат1орэр хьэтыкъое оркъ лъэкъуац1эу щыт. Ар къэзыушыхьатырэр архив документ тхыгъэ 1аджэми, тхылъыжъ пчъагъэми уа1ук1эщт. Ащ фэд, Бзыикъо заоу мэкъуогъу мазэм ит1ок1ырэ бгъурэм 1796 илъэсым щы1агъэм нэс хьэтыкъуайхэр Афыпсырэ Илэрэ (Хьилэрэ) азыфагу зэрэщыпсэущтыгъэм ахэри ишыхьатых. Къынэужым тыгъэм икъохьап1э ылъэныкъок1э километришъэм къыдафэу хьатыкъуаехэр к1охэри псыхъохэу Пщыщэрэ Шъхьэгуащэрэ азыфагу ит1ысхьагъэх. Ет1уани, илъэсипш1 заулэк1э ахэм за1этын фае хъугъэх – Шъхьэгуащэрэ Лабэрэ азыфагу афыхэхыгъэ хъугъэ. Ау ар нэмык1ырэ тарихъ…
1666 илъэсым тырку тхак1оу Эвлиа Челеби зэритхыжьырэмк1э чылэу Пэдысэир псыхъоу Щэбжь (Пщэбжь) к1эрысэу ары. Зыц1э къет1огъэ псыхъор Афыпсы ижьабгъук1э хэлъэдэжьы. 1793 илъэсым Петер-Симон Паллас зэритхыжьырэмк1э чылэу зигугъу тш1ырэр Убын псыхъор Афыпс зыщыхэлъэдэжьрэм пэмычыжьэу щыс. Пэдысэй чылэм щыублагъэу Афыпс уготэу ыхэк1э узехрэм, П.-С. Паллас зэритхырэмк1э, хьатыкъое чылэу – Бэцый – ащ щыс. Зэрэхъурэмк1э, непэрэ Афыпсыпэр зыдэщыс ч1ып1эр ары. Ари гъэш1эгъоны…
Къызэра1отэжьыщтыгъэмк1э, Пэдысэу къуаджэр зы1эмыч1э илъыр дэмысэу Убын псыхъо къаори, чылэр псым ыхьыгъагъ. Шыхэр зыщытхьэлэгъэ ч1ып1эм – Шытхьалэк1э еджагъэх, чэтхэр тхьэлагъэу зыщалъэгъугъэм – Чэттхьал – ц1эу фэхъугъэр.
- Таутэч Шъуамбгъу – а1ори заджэхэрэ ч1ып1эр Шытхьалэрэ Чэттхьалэрэ азыфагу илъ. Профессорэу Л.И. Лавров зэритхыжьыгъэмк1э – Таутэк1хэр – хьэтыкъое л1экъолъэшмэ ащыщых. Зыц1э къет1огъэ ч1ып1ац1эхэр непэрэ Пэнэхэс и1эгу – ч1ы1у итых.
Пэдысэм ишъхьэгъусэ Хъаные тхьалагъэу къызщыхахыжьыгъэм – Хъаные мэз – а1ори еджэх. Ахэм яшъэшъэжъыеу Хъаные Ц1ыкур къызыщыхахыщыгъэм – Хъаные Ц1ык1у Имэз ра1о. Мэзит1оу зыц1э къет1уагъэхэр Краснодарскэ краим ит Северскэ районным ич1ыгухэм непэ ахэр къахеубытэх.
Ахэм анэмык1эуи хьатыкъуаемэ къатек1ыгъэ ч1ып1ац1эхэу яхэкужъ къинагъэхэр: Бжыхьэкъояк1эр зык1эрыс псыхъоу Афыпс уготэу, ар зыдачъэрэм ылъэныкъок1э километрит1у щы горэ Къылыбышхо мэзэу щытыгъэм ухэтэу узык1орэм и1эгъэ гъэхъунэм – Хьатх я Къок1асэ зыщаук1ыгъэ гъэхъунэр – а1ори еджэщтыгъэх (непэ мэзыри гъэхъунэри Шапсыгъэ псыубытып1эм ыч1эгъ хъугъэх). Шапсыгъэ шэк1о ш1агъэу Къок1асэр хьатыкъуаемэ заук1ыгъэр я XVIII л1эш1эгъум ыхэмэ адэжь.
Станицэу Северскэр задыщыт ч1ып1эм ыгузэгу ит 1уашъхьэу – Хьэпак1э икъэтх-. Къызэра1отэжьырэмк1э хьэтыкъоепщэу Хьэпак1эр а 1уашъхьэм ч1элъ. Ыпкъ къик1эу а станицэм – Хьэпак1э Икъэтх – е1ори адыгэр еджэ. Къызэра1отэжьырэмк1э, ащ ыдэжь шапсыгъэмэ, имык1ыжьыхэ рапш1эу, Хэсэшхо щаш1ыжьыгъагъ.
Илъэсищ 1эпэ-цыпэ хъугъэ Сирием щыщыгъэ адыгэ нэбгырэ шъит1у фэдиз тичылэ къызыдэт1ысхьэжьыгъэхэр ык1и, ахэм унэу аш1ыхэрэр зыщагъэуцухэрэр – Пэдысэй – т1озэ тызаджэщтыгъэ ч1ып1эр ары. Непэ ащ ыц1э зэблэхъугъэ зэрэхъугъэр умыгъэш1эгъон плъэк1ыщтэп, ащ тикъоджэдэсхэр джы зэреджэхэрэр – Дамаск. Дамаскэ къэралыгъо университетыр къыухыгъэу, егъэджак1ощтыгъэу Абыдэ Мазгар ыпхъоу Нэфынэ а 1офыгъомк1э къы1уагъэр муары: «Гъэнэфэгъахэ, Сирием къик1ыжьыгъэхэр а ц1эмк1э апэу еджэхэ зэрамыублагъэр. Сирием къик1ыжьэу мыщ къэк1ожьыгъэм инахьыбэжьыр къыздик1ыжьыгъэри къалэу Дамаскэп , ау къуаджэу Мардж-Султан. Сызэрэгугъэрэмк1э, Мардж-Султан ыц1э Пэнэхэс дэсхэм зэрэзэхахыгъэм нахьыбэрэ Дамаскэр зэря1ущтыгъэм ыпкъ къик1ырэк1э а ц1эр ащ фэхъугъэу ары».
Тэри ащ къы1уагъэм детымыгъэштэн тлъэк1ырэп; а ц1эр ащ фаш1ыгъэп, а ц1эр ащ фэхъугъ нахьк1э. Адыгэм зэри1оу – ц1эр арэп ц1ыфым ынапэ зыгъэдахэрэр, ц1ыфыгъэу хэлъыр ары нахь. Арышъ, а хьаблэжъыем щыпсэунхэу щызыублэжьыгъэхэр, сыдыр а хьаблэм ыц1эми – яц1ыфышъхьэ псаоу, хахъо я1э зэпытэу, бэрэчэтхэу, щык1агъэу я1эр нахь мак1э афэхъунэу сафэлъа1о.