«ЦIыфхэр  Iасэ  хъунхэм теуфагъэу рагъаджэх, ау ащымэ афэдэхэм гупшысэрэ шIэныгъэрэ къязыгъэхьын акъыл арагъэгъотырэп. Арышъ, гъэIэсэгъэнхэм теуфагъэу рагъэджэрэ пстэури – сымадж».

Дон Мигель Руис[1]

Мазэ горэмкIэ узэчIэIэбэжьымэ Тыркуем къикIхэри тикъуаджэу Пэнэхэс къэкIогъагъэх Шэуджэн Джэудэтрэ ДзэлI Хьасанрэ. Джэудэт адыгабзэкIэ ытхыгъэу «Ныдэлъфыбзэмрэ генетикэмрэ» зыцIэ тхыгъэу, Iоф тIэкIу-шъокIухэр дысигъэшIэжьымэ шIоигъоу къысфищинэгъэ тхьапэм ар къытестхыкIыгъ. НэIосэшIу сызыфэхъугъэ Шэуджэным зэритхырэмкIэ, а гущыIэхэр зыер Дон Мигель Руис.

ЦIыфхэр сымэджэнхэм нахьри – узынчъэхэу, псауныгъэ дахэ яIэу, ягъашIэ кIыхьэу хъунхэу сыгукIэ сыфаешъ, гум къызэрэсиIоу сыкъатхэ. Гулъытэныгъэ мыщ фэтэжъугъэшI: щыIэныгъэу къэскIугъэ уахътэм щысыугъоигъэ гупшысэ-гулъытэхэу мо темэу сштагъэм фэсшIыгъэхэр зэрэсфэукIочIэу сикъэлэмыпэ махэкIэ мо тхьапэм есэгъэкIужьы нахь мышIэми, шъхьэм имыкIырэр къэсIон: илъэсишъэ Iэпэ-цыпэ ек1ок1ыгъэ заоу адыгэр итэкъухьэгъэ зышIыгъэр, шъорыкIыгъэ – шъхьэрыкIыгъэм фэдэ нэмыIэми, фэмынэIуасэм – зигугъу къэтшIыщт лIы хъарзынэм игъэхъагъэхэу зэдгъэпэшыжьырэ заулэр  гурыIогъуае  къыщыхъущт ыкIи, ащ телъытагъэуи, а лIы шIагъом уасэу фишIыщтыми щыкIагъэ фэхъущт. Ар шъыпкъэ.

Ар зыхъукIэ, хьэрыф сатыр нэпцI гъощагъэхэм мэкъэмэ дахэ къарыдгъэкIэу зэдгъэкIужьыным нахьри, къин дэтхъущтыми, тхыгъэжъыхэр, документыхэр къызыфэдгъэфедэхэзэ тыкъатхэмэ, ар хэтрэ цIыфкIи – хъяр.

Джыри зы гущыI. Я XVIII лIэшIэгъум щыIэгъэ адыгэ усэрэжъэу Къэзэнэкъо Джэбагъ: «ПцIымрэ шъыпкъэмрэ сыда азыфагур», - аIори, зеупчIыхэм, изынэмрэ ыкIи ащ къыпэблэгъэ тхьакIумэмрэ азыфагу ыIэхъомбиплI адилъхьэри, «IэхъомбиплI азыфагур», - ыIуагъ ыкIи, етIуанэ, ащ къыпидзэжьыгъ: «Нэм ылъэгъурэр – шъыпкъэ, тхьакIумэм зэхихрэр – пцIы». А гущы1эхэм мэхьанэшхо яI… Силъэныкъо фэгъэхьыгъэу къэсIощтыр: слъэгъузэ сызэджагъэхэр ары къэстхырэр, гупшысэу ахэм зыхысагъэшIагъэр ары зэфэсхьысыжьхэр сэзыгъэшIырэр, адыгэм зэриIоу – нэм ыпэ итэу акъылыр маплъэ, акъылым янэр – гупшыс. Тыгупшысэн тлъэкIынэу тхьэм акъыл къызытитыгъэкIэ – Шыкур тэжъугъаIу.

…Перестройкэм изэман бгъэшIэгъонэу уфызэплъэкIыжьы: зэIукIэшхо горэм «пхъашэу» укъыщыгущыIагъэмэ, ыужырэ пчэдыжьым – нэмыкIырэ къэралмэ яIофхэр зэзыпх-зыгъэцэкIэрэ министрэу узэрыс къаралым ущагъэнэфэн хъун ылъэкIыщтыгъэу уиныбджыгъушIухэм зафыхэбгъэпсыжьырэм, уисэмэркъэу шъыпкъэм шъхьэрэкIыжьыщэми – зэрэгъэщхыхэзэ, а лъэхъаным екIокIыгъэ гъэшIэгъон Iаджи зы дзыошхо имыз дэдэми, джэрдз пхъуантэм дэмыфэжьэу къыпфаIотэжьын. Ар сэзыгъаIорэр: цIыфхэр, шIэныгъэр, экономикэр зыфэмыхьэзырхэ «демократие гъэпсыкIэу» щыIэкIэ-псэукIэкIэ къахыратэкъуагъэм ашIэрэ тIэкIу-шъокIухэр ащыригъэпшэжьыгъэу, уахътэм зыдыримылъытэрэ шъозэбэн-хъэзэрэлI джадэхэр къэралым зэрэихъухьэщтыгъэхэр ары. Адыгэри ащ «хэныгъэп», адырихьыхыгъ ыкIи, Iофыгъо IэкIэ-шъуакIэми, сишIошъкIэ, ащыхэукъуагъ... Илъэсым къыкIоцI икъуаджэ тэрэзэу зэ дэмыплъэщтыгъэ адыгэ къэлэдэсыр мафэр кIыхьэмэ, къоджищ къызэпыричъыхьэу ыублагъ ыкIи, сыд иамалыми, сомэ заулэ зэзыгъэгъотыгъэ къоджэдэс заулэми, лъэпкъым «ибыракъзехьэхэу», «иакъылхэу» цIыфхэм къашIуагъэшъыгъ; нахь кIэкIэу къэпIон хъумэ – ащ афэдэхэм псынкIэу «зызэблахъугъ», "загъэпсыгъ". ЗиусэкIэ, зитэтэжъ пIашъэхэм «КъурIан нэгукIэ» яджэщтыгъэми – «пегъэмбырэу» илъэпкъ фэхъуныр нэрыгъ зыфишIыжьыгъ. Ахэм ащыщыбэми якъэлэмыпэхэр агъэучанэу аублагъ, ыкIи…

Урысыбзэм къыхэкIыгъэ гущыIитIоу – Кавказская война – зэрэдунаеу, ежь, хэти ыбзэкIэ, - пIоми, узэрэхэукъощтыр мэкIэ дэдэу, зэридзэкIыжьзэ уахътэр рыкIуагъ. Перестройкэм ытамэ телъэу АдыгэчIыми ар къырихьагъ ыкIи, - Кавказ заор – джэрпэджэжь фэдэу, зэлъыIоу фежьагъ. Адыгэм илъэпкъ итарихъ, ыбзэ, ихабзэ, ибзыпхъэ-икъоу уахътэм «зыдэзыгъэпсыгъэхэм» «яхьэтыркIэ» хэукъоныгъэхэр тшIыгъэу сэлъытэ.

«Кавказ» зыфиIорэ гущыIэр адыгабзэм зэрэхэмытыр хэтырэ адыгэкIи – нафэ. Джащ фэдэкъабзэуи, ар, ылъапсэкIэ, урысыбзэм къыхэкIыгъэп. Ауми, адыгабзэм ыпэ нахьри, а гущыIэр урысыбзэм нахь хэхьагъэ хъугъэ ыкIи, мыщ дэжьым къэIогъэн фаеуи сеплъы: адыгэхэм игеографие ишапхъэ ащ фэдиз – Кавказыр – къыригъэубытынэу амал иIагъэп; ар тилэжьэ къодыеп, ар – титхьамыкIагъу.

«Урыс-Кавказ заор», - зыIорэ адыги уIукIэщт. Заор зыухыгъэр илъэсишъэм илъэсипшI пчъагъэ къыдэфэжьыгъэу, ащ непэ цIэ фэпшIыжьыныр… сыды рабгъукIи – зыкIи шъхьэм къихьэрэп. Ащ пайкIэ, тэрыми пайкIэ, тятэжъ пIашъэмэ аIощтыр аIогъах. Ахэм ащ раIуагъар – Къумал зау. Непэ къызынэсысыгъэми адыгэм ар ыгъэпсэуалъэу, загъорэ нэмыIэми, зэхэпхын плъэкIыщт. Ежьыр закъокIэ чарэу фэхъущтым зэрэфэхъуапсэрэм папкIэ- зыдэпсэурэ купым, къуаджэм, илъэпкъ, икъэрал яшъэфхэр, ягъогухэр, япсыхъо ныджыпIэхэр, ятIэсхъапIэхэр тыгъугъэкIэ пыир нэIуасэ афэзышIырэр ары адыгэр къумалкIэ зэджагъэр ыкIи, ахэр пыим зэрэдеIэщтыгъэхэм  апкъ къикIырэкIэ АдыгэчIыр  уетагъэ зэрэхъугъэр адыгэм шIошъхьэкIоу – Къумал заокIэ ащ еджагъ.

«Бэ зыIорэр бэрэ хэукъо, бэ зышIэрэм – ишIэ хэхъуагъэ фешIы», - адыгэм еIо нахь мышIэми, джыри зы гущыIэ, мыщ дэжьым, къыхэсымыгъэхъожьын сыфитэп: «Къумал» зыфаIорэ гущыIэм имэхьан зэрэсшIэрэм фэшъуашэу къисIотыкIыгъэ нахь мышIэми, а гущыIэм ылъапсэ (этимологиер) къызыхэкIыгъэр, зэрэсфэукIочIэу зылъыхъуагъэзэ, къэзгъотышъугъэп. Ар зыгорэм ышIэу тыфизэгъагъэмэ, тыIукIэгъагъэмэ, тпэчIынытIэ  хъугъагъэмэ – амалышхоу непэ щыIэ заулэмэ ащыщ горэмкIэ тигъэгъозэгъагъэмэ ар псэпэшхуагъ адыгэмкIэ.

АдыгабзэкIэ зэхэгъэуцогъэ карт зэрэщымыIэм ыпкъ къикIырэмкIэ (Хьасаныкъо Хьамэд зэхигъэуцуагъэм зыкIи сигъэрэзахэрэп), жабзэу тIулъым телъытагъэу, Нэтхъуаджэрэ Шапсыгъэрэ ячIыгу Урысыем къыригъэгъэуцогъэгъэ къалэхэр (пытапIэхэр) къэттхыных[2].

Урысыем идзэкIолIхэм IашэкIэ аубытыгъэ чIыгу заулэхэм, ежьыр дэдэхэр адыгэ IашэкIэ иубытэжьыгъэу зэрэщытыгъэхэм уехъырэхъышэжьынэу щытыгъэп. Ахэм яIоф зэхэтфынэу, мыщ дэжьым, тыкъыщыуцурэп ыкIи, унашъоу зыфэзгъэуцужьыгъэм фэшъуашэу, нэтхъуаджэхэмрэ шапсыгъэхэмрэ ятхьэрыIуагъэ зыфэдагъэр, мыщ дэжьым, къыпытыдзэщт. Ар хэмытмэ, тятэ зэриIощтыгъэу – къэбарыр джашъо хъущт. Мыщ фэдэ Iофым апэ дэдэ зынаIэ тыридзагъоу Султан Хъан-Джарый зэритхыгъагъэм фэшъуашэу, сызэрэамалыэу, сыкъатхэ.

Ащ зэритхыжьырэмкIэ, пщыгъор зыдыщаIыгъ адыгэ къутамэхэм арыс цIыфмэ фэкъолI, пщылI зыфэпIощтыхэр зэрэщагъэIорышIэщтыгъэхэм фэдэу Нэтхъуаджэми, Шапсыгъэми, Абэдзахыми оркъыхэм тетыгъор щаIыгъыгъ. Яоркъыхэр нахь багъохэ къэсми, ахэм ачIэгъ чIэтыхэм яшъхьэфитныгъэ бэкIэ къеIыхыщтыгъэ, ящыIакIэ рэзаджэ хъущтыгъэ. Мощ фэдэ Iофыгъор къежьэнэу зыкIэхъугъэри къызыщежьэгъэ лъэхъаныри гъэунэфыгъэу щытэп, ау шъыпкъэр зы: тетыгъор зыIыгъ адыгэмэ ар бэны афэхъугъ, тхьэрыIуагъэ зэдэзышIыгъэхэм ар афэбэгъуагъ; тхьэрыIуагъэр зыщырекIокIырэм амал лъыхъурэр кIуагъэ, ахэм япщыгъа, хьаумэ яоркъыгъа, сыдэу щытми – ахэм яIэшъхьэтетыгъэри, щъхьэегъэзыпIэкIэ, пщыгъор джыри зыщырекIокIырэ илъэпкъэгъугъэмэ захыригъэзэгъагъ. Джащ телъытагъэу, макIэ хъухэрэ адыгэ къутамэхэу хэгъакIэхэм, жьанэхэм, цопсынэхэм янахьыбэ дэдэр зыцIэ къетIогъэ шапсыгъэхэм, нэтхъуаджэхэм, абдзахыхэм ахэзекIухьэгъэх. ЫпэкIэ зыцIэ къетIогъэ зэлъэпкъэгъуищымэ (хэгъакIэр, жьанэр, цопсынэр) яоркъыхэр, къызэрэтIогъагъэу, нэмыкIырэ ялъэпкъэгъумэ ахэхьагъэх, е, модрэ (шапсыгъ, нэтхъуадж, абэдзахэ) оркъыхэр къазэрэхэнэжьыгъэм фэдэу, ахэри хъугъэх. Сыдэу хъуми, ислъам диным къызэриIорэ щэрихьатым фэшъуашэу, зэкIэри зэфэдэ ышIыжьыгъэх[3].

  …  … …

Адыэ Республикэм иинститутэу гуманитар (латинабзэкIэ – humanitas) ушэтынхэм апылъым ифонотекэ хэлъ тхылъыпIэ тхьапэ горэм ыпшъэкIэ тетхагъ: «ЛIы дэгъоу Шапсыгъэ исыгъэхэр» ыкIи, нэбгырэ шъэныкъорэ щырэмэ ащ ацIэхэр щытхыгъэх[4].  Ахэм зы пшъашъэ ыцIэ къыхафэ, убыхищ, нэтхъоджиплI, адрэхэр шапсыгъэх. Нэбгырэ заулэ мыхъумэ адрэхэр зыIусыгъэ псыхъохэри къыдеIох. ЗэкIэри, пIоми хъунэу, зыщыIагъэхэр Къумал зэо мэхъаджэр екIокI зэхъум илъэхъан ыкIи, ахэм ащыщ нэбгырыимэ ацIэхэр, ежьырхэр щыIэ пэтзэ атхыгъагъэхэу, сащыIокIэ. Ащ къыдафэрэмкIэ нэбгырипшIымэ гущыIэ заулэхэр къапетхыхьэ. Зигугъу тшIымэ тшIоигъо лIы шIагъом пай, мыр къыреIуалIэ: «Кушъутанэкъо Хьаджэр - Нэтхъуадж. Кушъутанэкъо Нэшъур – Нэтхъуадж. Кушъутанэкъо Нэшъур къызэхъум, ыIэхъомбищ ыжэ дэлъэу къэхъугъ. Остыгъае заштэм – топым ыкIыIу ашIудэкIоегъагъ».

Hadji Hassan Effendi          Constan Okhoo Ismael Effendi

The Circassian to England - See Supplement, Page 450

(Сурэтыр къыздэсхыгъэр: Езбек (Едыдж) Батирай. Черкесы (адыги) в рисунках европейских художников XVII - XIX веков. - Майкоп, 2009. - С.93

ЫпшъэкIэ зигугъу тшIыгъэ институтым ифонетекэ (фонд I, папка 43, дело I63) джыри къыхэсхыгъэ къэбарэу Кушъутанэкъом фэгъэхьыгъэм нэIуасэ зыфэтшIын. 1936 илъэсым ар къэзытхыжьыгъэр Псэйтыку къуаджэ щыпсэущтыгъэу ыкIи егъэджакIоу щылажьэщтыгъэу Натхъо Шъалихь.

Къалэу [5] Екатеринодар (непэрэ Краснодар) мылъку зиIэу дэсыгъэхэм 1914 илъэсым игъэмэфэ мэзищ егъэджэн курс къуаджэу Тэхъутэмыкъуае щызэхащэгъагъ. Непэрэ Адыгэ Республикэм къыхыриубытэрэ адыгэ къуаджэмэ адэс ныбжьыкIэхэр адыгабзэмрэ арабыбзэмрэкIэ ащырязгъэджэщтхэр ащ щызыухьэзырыгъэ егъэджэкIо нэбгыриплIымэ япэшагъэу Сыихъу Сэфэрбый къызэритхыжьырэмкIэ, Нэтхъо Шъалихьи ахэм ащыщагъэу ары. Ауми… ауми гурыIогъуае мэхъу: Нэтхъо Шъалихьэр, егъэджакIохэм зэрахэтхагъэм нэмыкIэу, рагъэджагъэхэми къахэфэжьэу Сыихъум, ятIонэрэуи, чIетхыкIыжьы[6].

Натхъом къытхыжьыгъэ къэбырыр адыгабзэм илатын хьэрыфхэмэ арылъыгъ[7]. КIэлэегъаджэу  Нэтхъо Шъалихьэ къэбарыр езыгъэтхыгъэр Хьэтрамтыку щыщэу Натхъо Албор[8].

Кушъутанэкъо Нэшъумрэ зы урыс князь офицерырэ.[9]

Кушъутанэкъо Хьисмахьилэр (Нэшъур) нэтхъуаджэу щытыгъ. Ятэ Хьазэщ ыцIагъэр. Адыгэмэ фэкъолI зыфаIорэр – мыпщэу, мыоркъэу, пщылIы зимыIагъэу, ежьыри мыпщыщэу (мыпщ фэдэу – Ч.А.) щыIагъэмэ ащыщэу арыгъэ. ИкъукIэ лIы дэгъоу, акъылышхо иIэу, зэкIэ нэтхъуаджэхэр ыгъэдэIошъухэу щытыгъ. Анапэ пэгъунэгъоу, БидэкIэ заджэхэрэ чIыпIэм, щысыгъ. Нэтхъуаджэ цIыфэу исыр зэкIэри ыгъэдэIон зэрилъэкIыщтыр генерал Зассэми[10] Н.А.Евдокимовыр (Шъхьэгъуанэми)[11], Бабичыми[12] хэгъэгур зыштэнэу къекIолIэгъэ генерал пстэуми, ашIэу щытыгъ.

Зы уахътэ горэм, ХьатэуекIэ урысыдзэр Нэтхъуаджэ къихьэнэу фежьи, икъукIэ зэошхо щыхъугъагъ. Шапсыгъэрэ Нэтхъуаджэрэ кIуачIэу яIэр зэкIэри  а чIыпIэм рахьылIэгъагъ, екIолIэгъагъэх. Нэтхъуаджэрэ Шапсыгъэрэ ащыщэу цIыфыби  а мафэ заохэм къаукIыгъагъ. Урысыби а мафэм аукIыгъ. Урысэу нэбгырэ тIокIиплI фэдиз, зы князь офицер дэгъу горэ ахэтэу, урысыдзэм къыпаути, къаубытыгъагъэх. Урыс офицерэу къаубытыгъэр урысымэ Гамидовымэ ащыщэу щытыгъэу къаIотэжьы. Зы ермэл дэгъу гори къылъагъэкIогъагъэу, ахъщи бэу къырагъахьыгъагъэу къаIотэжьы. Кушъутанэкъо Исмахьилэ дзэкIолIэу щымытэу[13], хэгъэгулIэу – Стамбул, Лондон афэдэхэмэ хэгъэгум цIыфэу исымэ агъакIоу, еупчIыжьыхэу, амалырэ къулайрэ къафигъотэу – джащ фэдэ лIэу щытыгъэу ары. Урыс офицерэу къаубытыгъагъэр, къэзыубытыгъэмэ аIырихи, ыдэжь ыщи, зы тхьэмафэ фэдизырэ ригъэсыгъагъ ыкIи ылъытэгъагъ, аригъэукIыгъэп. Кушъутанэкъом нэтхъуаджэмэ ариIуи, урыс офицерыр Пшызэ, Къоркъой дэжьыкIэ ежь, Кушъутанэкъори игъусэу, ыщэри, Пшызэ ритIупщыжьыгъагъ. А Iофыр джаущтэу зыхъугъэм ыужыкIэ зы илъэс фэдиз тешIагъэу, урыс князь горэ, канлэрин[14] лъэпкъэу, ащыкIэ еджэхэу, зыгорэ, Къоркъой къакIуи, Кушъутанэкъом гъусэхэр иIэу нэтхъуаджэмэ агъакIохи, къадэгущыIэгъагъэх. Кушъутанэкъо Нэшъум игъусэхэр къатIупщыжьыхи, ежь, Кушъутанэкъор, Краснодар[15] ащэгъагъэу къаIуатэ. Кушъутанэкъо Нэшъум нэтхъуаджэхэр зэредэIухэу, ахэр ыгъэдэIонхэ зэрилъэкIыщтыр урысымэ а уахътэм ахэтыгъэ адыгэ къумалыжъымэ урыс генералымэ араIуагъэу, ашIэу щытыгъ. Кушъутанэкъо Исмахьилэ нэтхъуаджэхэр урысхымэ аримыгъэшIухэу,  Кушъутанэкъор ахэмытымэ – нэтхъуаджэхэр урысымэ яшIущтыхэу, урыс генералэмэ пытэу араIуагъэу, ашIошъ агъэхъунэу арыгъэ. Кушъутанэкъор арагъэукIымэ нэтхъуаджэхэр къяшIуныхэу ашIошъэу – Кушъутанэкъор аукIын ямурадыгъ. Урыс  офицерэу Кушъутанэкъом ытIупщыжьыгъагъэм Кушъутанэкъо Исмахьилэр къышIэжьыгъагъ. ШIуфэс къырихи, инэуи къыхьэкIэгъагъ. Кушъутанэкъом иIоф военный судым[16] ратыни – аукIынэу, джащ афэдэ унашъохэр урыс забытымэ[17] ахэлъыгъ. Урыс офицерэу Кушъутанэкъом  ытIупщыжьыгъагъэр, генералэу къалэм дэсэу, дзэхэр зыIэ илъ (?)[18] елъэIуи, шэсы[19] фэдэкIэ Кушъутанэкъор аIырихи, ежь зыдэщыс чIыпIэм Кушъутанэкъор ыщэгъыгъ. «Мыхэмэ военный судым уратыни, уарагъэукIын ямуради, осэIо. О сэ къысфэпшIагъэр сигъашIэм сщыгъупшэщтэпи, уистIупщыжьыни, Пшызэ зэпырыкIыжьи, шъуадэжь кIожь. Сэ: «СымышIэу сIэкIэкIыжьыгъ»,- сIони, зыгорэмкIэ ахэмэ саIэпыкIыжьын»,- Кушъутанэкъом зыреIом, Кушъутанэкъом: «Губгъэн зызгъэбылъэу саIэпыкIыжьынкIэ, ыкIи, сыщынагъ пIонэу, ар сфэшIэшъунэп», - офицерым риIуи, Кушъутанэкъом ыдагъэп. «Иягъэ къэкIонэп, уаукIынэу аIоу зэхэсхыгъэ, мардж, кIожь, сыолъэIу», - Кушъутанэкъом риIуи, елъэIугъэ шъхьэм, «сыкIожьын», - Кушъутанэкъом ригъэIошъугъэп. «СызыфаукIыщтыр сыд? Зи губгъэн шIагъэ сиIэп», - риIогъагъ. «Судыр къыстырашIыхьэмэ – сыкъагъэгущыIэщтыба? СыкъагъэгущыIэщтымэ – саукIынэп», -офицерым риIуи, Кушъутанэкъор къыфэмыкIожьыгъэу къаIотэжьы. Урыс офицерым дэжь Кушъутанэкъор исэу, пIалъэу къыфашIыгъэр къэси, Кушъутанэкъор Краснодар ыщэжьыгъагъ. Кушъутанэкъор шъхьафэу унэ къарэм исэу, генералхэр Кушъутанэкъом иунэм ихьэхэмэ дэгущыIэхэу, мэфищыкIэ дэгущыIапIэ итыгъэх. «Хэгъэгур къытэбгъэдэIун, хэгъэгур тэбгъаштэмэ – десятинэ мин пшIыкIутIу[20] узыщыфэе чIыпIэм къыщыуядгъэтын, генералэу уядгъэшIын»,- раIоу щытыгъ. Ежь зыми фэмыеу ариIоу арыгъэ.

Хэгъэгур илъэс тIокIырэ тфырэ ипIалъэу аритынэу, «ИлъэсипшI охъуфэкIэ, тыркухэр тидинэгъоу щытыхи, кIэлэегъаджэхэр Тыркуем къытфишъущыныхи, уасэр шъо яшъутэу, кIалэу хэгъэгум исыхэр зэкIэри тфежъугъэджэных. А илъэсипшIыр окIофэкIэ шъорырэ тэрырэ нэIосэныгъэ зэфытиIэу тыхъун ыкIи тызэхэхьан. Тызэсэнышъ, адырэ илъэс пшIыкIутфэу къанэрэм шъо шъубзэкIэ тикIалэхэр, пкIэ хэмылъэу, тфежъугъэджэных. Ар мыхъунэу шъоIомэ, илъэс тIокIырэ тфырэ ипIалъэу – хэгъэгу унашъо пытэкIэ шъоттыни, нэтхъуаджэхэр Тыркуем икIыжьыщтых. Ар сэ шъосэIо, шъхьэкIэ, нэтхъуаджэмэ сахэхьэжьыни, мо шъосIуагъэхэр ясIотэжьыни, аштэмэ ары. Аштэми, амыштэми, мэкъэнчъэу шъусшIынэп», - урыс генералэу Бытырбыф[21] къикIыхэри къэкIогъагъэмэ ариIогъагъэу, къафэмыгъэщынэгъагъэу къаIотэжьы.

КъатIупщыжьи, Кушъутанэкъо Исмахьилэ Нэтхъуаджэ къэкIожьыгъагъ.

… … …

Шапсыгъэ депутатэу 1836 илъэсым итыгъэгъазэ Истанбул къикIыжьыгъэхэм макъэ зэрагъэIугъэмкIэ, Занэкъо Сэфэрбыеу адыгэмэ ялIыкIоу ащ щыIэм къызэрариIуагъэм тетэу, нэтхъуаджэхэмрэ шапсыгъэхэмрэ зэтхьэрыIогъу купыеу щытмэ ятхьэматэхэр ЦIэмэз кIэй ежь, Занэкъори, къэкIощти, щежэнхэ фэягъ. Инджлызхэри игъусэхэу ар къызэрыкIощтыр къариIогъахэу щытыгъ. Ахэр къызэрыкIощтыхэмкIэ цIыфхэр разэхэу зэрежэхэрэр ащ рагъэшIэнэу шапсыгъэхэмрэ нэтхъуаджэхэмрэ лIыкIохэр агъэкIонэу агъэхьэзырыгъэх: фэкъолIмэ ацIэкIэ Кушъутанэкъо Хьазэщрэ, оркъыхэм ацIэкIэ – Къазыекъо Мыхьамэтрэ. Ащ нэмыкIэу Кушъутанэкъо Исмахьилэ ятэ джырэкIэ тхыгъэу тыIукIэгъэгоп[22].

А илъэс дэдэм (1837) апэрэу тыIокIэ Кушъутанэкъо Исмахьилэм, ар хьыкумэтышIэу Нэтхъуаджэ исмэ ащыщ. Абдуллахь ыцIэу ащ тхакIо иI. Анапэ урысмэ заштэм ыуж ар Кушъутанэкъом гъусэ къыфэхъугъ. Ежьыри, Кушъутанэкъом тыркубзэкIэ еджакIэ зэришIэрэр игуапэу, ащ ыхьэкIэгъэ инглиз газетэу «Taims» икорреспондентэу Дж. А. Лонгворт къызэритхыжьырэмкIэ, тхылъэу «Тыркуем итарихъ» шIухьэфтынэу ритыгъ. Дж.А.Лонгворт зэритхырэмкIэ, Кушъутанэкъо Исмахьилэ еджагъэу щытыгъ ыкIи лъэш дэдэу тхьэр ишIошъхъуныгъ.

Мыщ къыкIэлъыкIоу Кушъутанэкъо Исмахьилэм фэгъэхьыгъэу къэстхырэр къызыдэсхыгъэ тхылъым угу етыгъэу уземыджэрэм  а лIы шIагъом изекIокIэ-иIокIэ-шIыкIэхэр къыхэбгъэщынхэ плъэкIынэу амал зимыI. Ар – Хаджи-Исмаил-паша -, ары зэрытхыгъэу къызэрэхафэрэр. Арышъ, сикъош лъапI, уеджэжь зыхъурэм, а цIэм лъэшэу унаIэ тебгъэтмэ, а лIы шIагъом АдыгэчIым IэшIугъэу фыриIагъэр ори зыхыуигъэшIэщт.

Мыщ къыкIэлъыкIоу къэстхырэр къыздэсхыгъэ тхылъыр: «Горцы Кавказа и их освободительная война против русских» зытхыгъэр Теофил Лапинский (Теффик-бей), поляк (поланд), I857-I860 илъэсхэм нэбгыришъэм къыдафэу игъусэу (нахьыбэрэмкIэ – полякых) Османыем къикIыхи, адыгэмэ ягъусэу зэуагъэ, полковникыгъ.

Т.Лапинскэм итхыгъэ Кушъутанэкъо Исмахьилэ апэрэу къызэрэхигъафэрэмкIэ, Занэкъо Сэфэрбыим ар илъэс тIокI фэдизкIэ нахьыкIагъ, бэкIэ ащ зэрэ нахь кIуачIэр къэлъагъощтыгъэ, тхьэм къыритыгъэу акъылышIу иIагъ. Шапсыгъэ, нэтхъуаджэ, абэдзахыхэм лъытэныгъэшхо къыфашIэу щытыгъ, Занэкъори а зыр ары зыщыгугъэу ахэтыгъэр. Мэзаем итIокIырэ блырэм Лапинскэм дэхэмэ ТIуапсэ гъурзэр щыратIупщэхыгъ, ет1уанэ, гъэтхапэм и тIокIым, пчэдыжьым, апэрэ партиер, Кушъутанэкъор ахэм ахэтэу, къушъхьэтхым къызэпырыкIи, ащ итемыр къихьагъ. Лапинскэм игъусэхэр мэфие кIуапэ итыгъэх. Къынэужым, мэлылъфэгъум ищым, мэзыбэ (непэрэ Дивноморск) зэкIэри щызэIукIэжьыгъэх. Кушъутанэкъом ыкIи нэмыкIырэ тхьэматэмэ амыдагъэ нахь мышIэми, Занэкъом зыфиIорэр къыдихыгъ: топыхэр ежь зыщыпсэурэ псыхъоIоу Шэпсыгъур аригъэщагъэх. Мыщ дэжьым къэIогъэн фай, Т.Лапинскэм чIыпIэм хэшIыкI зэрэфыримыIэм ыпкъ къикIэу, аIорэр икъук1э игъоу ылъэгъоу зэрэщытыгъэр ары.

ЖъоныгъуакIэм ехъулIэу Кушъутанэкъом мэхькэмитIу Нэтхъуаджэ щигъэпсыгъ. ТIуми тхьэматэ афишIыгъэхэр Лапинскэм иофицерых. ПстэумкIи муртазыкъ шыу шъэныкъорэ плIырэ, лъэсыхэуи джащ фэдиз ыкIи, хэбзэ  гъэнэфэгъэ дахэ ахэм ахыралъхьагъ. Сыд фэдиз дэгъу Кушъутанэкъом ышIагъэми, Лапинскэм къызэритхырэмкIэ, Занэкъо Сэфэрбыйрэ ащ икIалэу Къэрэбатырырэ акъутэжьыщтыгъэ… Ахэр зэкIэри Кушъутанэкъом къыфиIотагъэх, ау ишIуагъэ ащ ригъэкIыжьынкIэ ар кIэсаIо хъугъэ.

Мэкъуогъу мазэм 1857 илъэсым урысыдзэ десант къухьэмэ къарыкIи Хъулъэжъые зэлъаубытыжьыгъ. Ахэм япэщагъэр майорэу Левашов. Ар адыгэмэ къумалэу къахэкIыгъэм иягъэкIэ хъугъэ. Хъулъэжъые щыхъугъэ Iофыр мэфих тешIагъэу, мэкъуогъум ипшIыкIуим, Адэгум щызэхафыгъ ыкIи Кушъутанэкъо Исмахьилэм ишIуагъэкIэ, ахэм пшъэдэкIыжь арагъэхьыгъ: шIомыкI къычIахынэу Адэрбый агъэкIуагъэх. Ар зыхъугъэм мэзищ тешIэжьыгъэу, яблагъэхэр Лапинскэм елъэIухи, тхьэматэхэр шэсы афэхъухи – атIупщыжьыгъагъэх.

Хьакъулахьхэр къаугъоеу Кушъутанэкъомрэ Занэкъо Къэрэбатырырэ Шапсыгъэ итыхэу, ащ бырсырышхо ихъухьагъ: шапсыгъэмэ хьакъулахьыр атынэу фэягъэхэп, сыда пIомэ, ахэм ашIэщтыгъэ, ащ ыпэкIэ затым, Занэкъо Сэфэрбыйрэ Къэрэбатырырэ хыягъэ хэлъэу зэрамыгощыгъагъэр. ШышъхьэIум итфым псыхъоIоу Антхъыр щэзэхэбэнагъэх ыкIи, Къэрэбатыр иныбджэгъу оркъ пцэшIуащэм рагъэхьыгъ, ежьым иши къаукIыгъ. МэфитIукIэ ащ икъынэуж цIыф нахьыбэ къыугъоири, унэ заулэ зэрипхъуагъ ыкIи игъэстыгъ, нэбгырипшI ясырэу аубытыгъ. Ахэм зэу Хьантэхъо Алэбый иуни ахэфагъ, ащ уасэ лъэшэу фашIэу щытыгъ. Шапсыгъэр уетагъэ ыкIи, ащ исым ызыныкъом Iашэр ыштагъ. Къэрэбатыр Кушъутанэкъор игъусэу Абын псыхъо зэпырыкIынхэ фае хъугъэх. ЫбгъуитIукIи укIыгъэхэри уIагъэхэри хэхъухьагъэх. ИкIэкIыпIэкIэ укъеон хъумэ – Лапинскэм иIоф къахимылъхьэгъагъэмэ, Iофыр зэрэухыщтыр къэшIэгъуаеу щытыгъ, ау ащ ихьэтыркIэ рэхьатэу зэшIокIыгъэх. Мэфие Iофыр зэшIуахын амылъэкIэу зэдэгущыIапIэ итыгъэх.

Кушъутанэкъом ыгу етыгъэу цIыфхэр зэхищэщтыгъэх. Лапинскэм къызэритхыжьырэмкIэ, ишIуагъэ ащ ригъэкIыщтыгъэ.

1858 илъэсым имэлылъфэгъу мазэ ехъулIэу джыри мэхькэмитIу агъэпсыгъ: зыр псыхъоу Шэпс, адрэр Абын псыхъо атырашIыхьагъ. Апэрэм тхьэматэ фашIыгъэр Хьадж – Борэкъу-ефэнды, ятIонэрэм Кушъутанэкъо Исмахьилэм ыкъоу Хъусен-ефэнды. Лапинскэм къызэритхыжьырэмкIэ, лIыгъэ зыхэлъэу, амалышIухэри дыриIэжьэу кIэлэ ныбжьыкIэу ар щытыгъ.

Мэлылъфэгъум ипшIыкIубгъум 1858 илъэсым ЦIэмэз дэжь (непэрэ Новороссийск) къухьибл къыщыуцугъ ыкIи дзэкIолI десант ахэм ащ къыщырагъэкIыгъ. Щамбул ахэм  арадзын гухэлъ яIэу Къэрэбатыр къахэхьагъ, Лапинскэм зэриIорэмкIэ, яунашъуи ащ къыукъуагъ: нэбгрэ минитф хъущтыгъэ адыгэм щыщэ 1500 нахьыбэ къэмынэу зэбгырыкIыжьыгъэх. Къэрэбатыр ишэн зыфэмыщэчыщъугъэхэмэ Кушъутанэкъо Исмахьилэр ащыщэу IукIыжьыгъэмэ ащыщыгъ.

Лапинскэм къызэритхыжьырэмкIэ, Кушъутанэкъо Хъусен ыкъоу Зэчэрыер ащ лейтентантэу Станкевич тхыгъэ тхьапэ фыригъэхьыгъагъ.

1858 илъэсым тыгъэгъазэм итIокIырэ ирэм псыхъохэу Быгъудыр, Антхъыр, Хьаплъ, Iэжъыпс, Ил, етIуани, Пшадэ щыублагъэу Цопсын нэс адэс тхьэматэмэ Лапинскэм къэрар адишIыгъ: Занэкъо Сэфэрбый цIыфхэмэ иягъэ лъэшэу зэраригъэкIрэм пай Осмэныем, кIуачIэкIэ, рагъэкIынэу. Нахьыбэм ар укIыгъэн фаеу ылъытэщтыгъэ нахь мышIэми, къызэрэтIуагъэу, Лапинскэм иIо пхыригъэкIи, къухьэуцупIэу Цопсынэ къухьэр къыщежэнэу агъэпсыгъагъ. Iофыр зэрекIокIыгъэр, мыщ дэжьым, къэттхыхьэщтэп, ащ чIыпIэшхо щиубытыщт, къэтIощт закъор, Кушъутанэкъо Исмахьилэр ыгукIэ Лапинскэм игъусагъ ыкIи, Iофыр зэрыухыгъэр ары: Занэкъо Сэфэрбый, ежь-ежьырэу куп зещэнымэ ахэкIыжъыгъ ыкIи, ОрдэбгъуакIэ илъэсырэ ащ щыпсэугъэу 1860 илъэсым ищылэ мазэ иапэрэ мафэм ащ ыпсэ ытыгъ.

Занэкъо Сэфэрбый дунаир зехъожь ужым Кушъутанэкъо Исмахьилэр лъэшэу ихэгъэгу фэгумэкIэу бэнагъэ, Къэрэбатыри, урысымэ алъэныкъо ыгъэзэжьымэ зэрэмыхъущтыр зыдишIэжьыгъэу Кушъутанэкъом IэпыIэгъушIу фэхъужьыгъагъ.

КъызэрэтIуагъэу ыпшъэкIэ, Т.Лапинскэм итхылъ мыхэр къыдэтхыгъэх.

Мыщ къык1элъык1ощт документхэр къыздик1ыгъэр Кубан икъэралыгъо архив.