«Бзэ тхьамык1э щы1эп, щы1эх
ц1ыф тхьамык1эхэу зиныдэлъфыбзэ зымыш1эхэрэр»
Бырсыр Батырбый
Удэхын, уукъон умылъэк1ынэу зы хэбзэ пытэ бзэзэгъэш1эным хэлъ – ц1ыфым ищы1эныгъэк1э ш1уагъэ зыхэмылъ бзэр зэригъаш1эрэп.
Урысыем щыпсэурэ ц1ыф, фаемэ орэурыс, фаемэ орэадыг е нэмык1 лъэпкъ щэрэт, урысыбзэр зэзгъэш1эщта зэсымыгъэш1эщта ы1оу егупшысэжьырэп, Иорданием е фэшъхьаф араб хэгъэгу щыпсэурэм арапыбзэк1э а упч1эр зэрэзэримытыжьырэм фэд. Ащ фэдэ ч1ып1э итых къэралыгъобзэ пстэури, лъэпкъышхохэу зыдэпсэурэ лъэпкъ мак1эмэ къябэк1ырэмэ абзэхэри. Мыхэмэ язэгъэш1эн хэхыгъах, къэралыгъом и Конституциерэ фэшъхьаф хэбзэ унашъохэмрэк1э гъэпытэжьыгъэ.
Я1оф шъхьафы къямэк1эк1ырэ ц1ыф лъэпкъмэ яныдэлъфыбзэхэм. Ахэр зэмыгъаш1эхэми, зэрар пымылъ фэдэу къэлъагъо.
Ят1онэрэ купым щыщ адыгабзэр, ар къямэк1эк1ырэ лъэпкъыбз – Темыр Кавказымк1и, диаспорэмк1и. Щы1эныгъэмк1э ар пш1эми хъунэу, умыш1эми иягъэ къэмык1он фэдэу къэлъагъо.
Апэрэ еплъыгъомк1э ары зэрэщытыр, ау 1офыр зытетыр фэшъхьаф.
Къызэрэсш1ош1ырэмк1э, «Зэкъошныгъэм» еджэхэрэм, мызэк1эми, нахьыбэмэ зэхахыгъэ адыгэ пшысэжъэу «Жъыгъэебг» зыфа1оу пасэм бэ зыгъэш1эгъэ нэжъ-1ужъхэр як1алэмэ къушъхьэм радзыхыжьхэти зэраук1ыжьыщтыгъэхэр къыднэзгъэсыжьыгъэр. Аущтэу аш1ыщтыгъ ахэмэ ш1уагъэ апымылъыжьэу, хьаулыеу агъашхэхэу, арагъэшхырэр къамылэжьыжьышъоу, ежьхэми ясабыйхэми къащык1эу къащэхъуфэ, бэ зыгъэш1агъэу, бэ зылъэгъугъэу, бэ зыпэк1эк1ыгъэмэ ящы1эныгъэ опыт ежьхэм федэу къафихьын ылъэк1ыщтыр къагурэмы1офэ.
«Жъыгъэебг». Сочи.
Тиныдэлъфыбзэ фэгъэхьыгъэу, фэмыдэ дэдэми, ащ пэблэгъэ ч1ып1 мы лъэхъаным тызэрыфагъэр – тыбзэ тырылажьэзэ, хэхъоныгъэхэр едгъэш1ызэ, я ХХI-рэ л1эш1эгъум тыщыпсэущта, хьауми илъэс мин пчъагъэрэ тызып1уи тызылэжьыгъэ лъэпкъыбзэр «Жъыгъэебг» етыдзыхыжьыни, тыкъыфызэмыплъэк1ыжьэу нэпэмык1ыбзэ к1эсы зыфэтш1ыщта?
Мы упч1эм иджэуап зы: нэжъ-1ужъхэм яедзыхыжьын къэзыгъэуцужьыгъэ л1эужым те1ухьанчъэу тыригъус. Тызык1ыригъусэр гук1эгъу къызэрэхэфэгъэ закъом паеп, ащ нахьэу, ыуж къик1ыщтхэр лъэпсэнчъэу мыхъунхэм пае нахьыжъхэм яопыт мэхьанэу и1эр къызэрэгуры1уагъэм пай.
Нэжъ-1ужъ губзыгъэмэ афэд тиадыгабзи. Ар тилъэпкъ илэгъу, игъундж, иакъылэгъу, 1ушыгъэу хэлъыри, п1уныгъэ-гъэсэныгъэ амалэу и1эхэри гъунэнчъ, тауж къик1ырэ л1эужхэр 1эпэ1асэу гъогу тэрэз джыри бэрэ рищэнхэм фытегъэпсыхьагъ. Ау ащ иш1уагъэ шъхьашъом телъэп, уплъэмэ плъэгъунэу, у1абэмэ къэпштэнэу, ар куоу ч1эгъэбылъыхьагъэу ч1элъ. Ар къызгуры1ощтыр зиакъыл къэк1огъэ лъэпкъ чъэпхъыгъэр, лъэпкъ гъэсагъэр ары. Арышъ, ныдэлъфыбзэр зэдгъэш1эщт зэтымыгъэш1эщтым фэгъэхьыгъэ унашъом иихъухьан гушъхьэ лэжьыгъэмрэ зэхаш1эмрэ япхыгъ, лъэпкъ гупшысэр лъэгап1эу зынэсыгъэм елъытыгъ.
Адыгэмэ ялъэпкъ зэхаш1э аужырэ илъэс 20-30-м инэу зыкъы1этыгъ. Ар дэгъоу къаушыхьаты лъэпкъыр Адыгеим республикэ статус и1э хъуным зэрэфэбэнагъэм, ар къызэриухъумэрэ ш1ык1эхэм, Дунэе адыгэ хасэу, ш1эныгъэхэмк1э Дунэе адыгэ академиеу, фэшъхьаф лъэпкъ организациехэу, фондхэу адыгэ культурэм, адыгабзэм яухъумэн пшъэрьшъ шъхьа1эу зыфагъэуцужьыгъэу зэрэзэхэхьагъэхэм
Сыд фэдэ 1офыгъоха къыдэплъытэн фаехэр адыгабзэм изэгъэш1эн ыуж уихьэ, уилъэпкъ а гъогум тепщэ зыхъук1э?
Апэрэмк1э, адыгэхэм ябзэш1эныгъэ изытет. Ар, тэ тиш1эныгъэ къызэрихьырэмк1э, мыщ фэд.
Адыгэхэр гощыгъэ ц1ыф лъэпкъ, ихэкуи щыгощыгъ, хэгъэгубэми итэкъухьагъэу ащэпсэу; зэфэшъхьаф культурэ, зэфэшъхьафыбзэхэр, аужым, зэфэшъхьаф дин зылэжьырэ лъэпкъышхомэ ахэгощагъэу адэпсэу. Ащ фэдэ псэук1эм адыгэмэ ящы1ак1э илъэныкъо пстэуми къябэк1ырэмэ яфэмэ-бжьымэ къатырехьэ.
Урысыер зэрэфедеративнэ къэралыгъом, ащ адыгэхэр лъэпсэ лъэпкъхэу зэрэщыщытхэм апкъ къик1эу нэпэмык1 хэгъэгухэм афэмыдэу мыщ адыгэхэм политическэ фитныгъэхэмрэ фэгъэк1отагъэ горэхэмрэ щыря1эх – республикэхэр я1эх, абзэрэ якультурэрэ Конституциемк1э ухъумагъэх, к1элэц1ык1у 1ыгъып1эмэ, ублэп1э, гурыт, фэшъхьаф еджап1эмэ, апшъэрэ ш1эныгъэ зыщызэрагъэгъотыхэри къыхиубытэу, адыгабзэр ащызэрагъаш1э. Еджэныр адыгабзэк1э зыщызэхэщэгъэ ублэп1э еджап1эхэр щы1эх. Адыгэ сабыимэ анахь мак1эп нэмык1 ц1ыф лъэпкъхэм як1элэц1ык1ухэу адыгабзэр еджап1эхэм ащызэзгъаш1эхэрэри. Адыгэ литературэр, культурэр, хъишъэр урысыбзэк1э еджап1э пстэуми ащызэрагъаш1э.
Адыгеим практикэ гъэш1эгъон и1э хъугъэ: мыадыгэ ц1ыф лъэпкъмэ ащыщхэр адыгабзэк1э урыс еджап1эмэ ащырагъэджэн алъэк1ынэу агъэхьазырых. Бэмыш1эу Адыгэ Республикэм гуманитарнэ ш1эныгъэхэм яушэтын пылъ институт, анахьэу, ащ идиректорэу, Бырсыр Батырбый, иученэ секретарэу Тэу Нуриет, инаучнэ 1офыш1эу Цэй Рэджэб, зэхэщэн ык1и творческэ 1офышхоу рагъэк1ок1ыгъэм иш1уагъэк1э, бзэхэр зэгъэш1энхэмк1э Дунэе Интернет-проектэу «Book2»-м к1эхэ адыгабзэр хагъэуцуагъ. Ащ къик1ырэр: хэт, тыдэ щэпсэуми, ыпк1э ымытэу, ежь ыш1эрэ бзэм къыпкъырык1ызэ, адыгабзэ зэригъэш1эн ылъэк1ыщт. Проектым и веб-сайт: www.50languges.com, www.goetheverlag.com/book2/ru/.
Тиныдэлъфыбзэ театрэм, гъэзетым, журналхэм, художественнэ тхылъхэм, наукэм абз. Адыгабзэм, адыгэ хъишъэм, этнографием, культурэм язэгъэш1эн пылъ ш1эныгъэ ушэтып1э институтхэр щы1эх, адыгабзэр республикэхэм, урысыбзэм игъусэу, къэралыгъуабзэу ащаштагъ, а статус лъагэм елъытыгъэу ащ изэгъэш1энк1э къэралыгъо программэхэр щы1эх. А 1офыгъомэ апэ1ухьэрэ мылъкур зэк1э къэралыгъо бюджетыр ары къызхэк1ырэр.
Дэеу къэ1уагъэп, схемэр зэрэгъэпсыгъэми уезэгъыщт, ау къык1ак1орэм, ш1уагъэу къытырэм уигъэразэрэп, гугъи къыуитырэп адыгабзэр игъэк1отыгъэу джыри бэрэ тилъэпкъ ыгъэфедэнэу. Мыекъуапи, илъэс къэс адыгэр нахьыбэ зыщыхъурэм, иурамхэм ар мак1эу ащызэхэохы, зэхэпхырэри урысыбзэ умыш1эу къыбгуры1ощтэп – джащ фэдизэу зэхэпхъагъэ.
Аущтэу зык1эхъурэм бэ ушъхьагъоу и1эр. Ахэмэ зэу ащыщ хэгъэгоу тызэрысым, республикэ гъэпсык1эм амалэу къытатыхэрэр лъык1эдгъахьэу зэрэтымыгъэфедэхэрэр. Упч1э къэуцу: сыда ар зытехъухьэрэр – амал зимы1эр амал лъэхъу, зи1эм ыгъэфедэрэп, 1офым фетэу реты. Ащ джэуап къетыжьыгъош1оп. Ыхэк1э гупшысэ горэмэ ягугъу къэтш1ын, джы адыгабзэм изэгъэш1эн изытет итегущы1эн пытыдзэжьын.
Адыгэ диаспорэр зыщыпсэурэ хэгъэгухэр тштэмэ, Кавказ республикэхэм ныдэлъфыбзэ зэгъэш1энымк1э амалэу ащы1эм мыр пэблагъ п1он плъэк1ынэу зи ахэтэп, ахэтыни ылъэк1ыщтэп. Сыда п1омэ, ежьхэм зэрэзэра1ожьэу, хэхэсхэшъ ары. Ау зи1офхэр дэй дэдэхэр Тыркуем щыпсэурэ адыгэхэу илъэсишъэ хъугъэу ассимиляцием ишъхьал дэлъхэр арых. Миллионит1у-щэу, 5-8-м нэсы зы1охэри щы1эх, мыщ щыпсэурэм щыщэу процент 15-20-м нахьыбэп иныдэлъфыбзэ рыгущы1эжьырэр. Бэмыш1эу хэгъэгум лъэпкъ мак1эхэр зэрэщыпсэухэрэм фэгъэхьыгъэу, ахэмэ абзэ зэрагъэш1эн фитхэ фэдэу къэралыгъо унашъохэр зэраштагъэм ш1огъэшхо къытынэу е зыгорэ зэрихъок1ынэу гугъэп1э ин къытырэп.
Зэк1эми тш1эрэ хъугъэ-ш1агъэмэ апкъ къик1эу, Къунейтрэмрэ Джолан лъэгап1эхэмрэ тилъэпкъэгъумэ къызабгынагъэхэм щегъэжьагъэу, Сирием щыпсэурэ адыгэмэ яныдэлъфыбзэш1эныгъэ лъэшэу къык1ичыгъ. Ащи Иорданием фэдэу адыгабзэм тэрэзэу рыгущы1эу къинагъэхэр ныбжь зи1эхэр арых ны1эп.
Европэмрэ Америкэмрэ нахьык1эжьых. Адыгэхэр зэхэсэу зэращымыпсэухэрэм ыпкъ къик1ык1э ныдэлъфыбзэм изэгъэш1эн унэгъо к1оц1 1оф къодыеу къэнэжьыгъ.
Израиль щыпсэурэ адыгэхэр зэк1 п1оми хъунэу адыгабзэк1э мэгущы1эх, як1алэхэми еджап1эм щызэрагъаш1э, ау япчъагъэк1э зэрэмак1эхэм (мини 5) къыхэк1эу ахэмэ зэрэпсаоу лъэпкъым ибзэш1эныгъэ хэхъоныгъэшхо рагъэш1ышъунэу щытэп.
Тэрэзэу сыкъыжъугуры1о сш1оигъу: адыгэхэр зыщыпсэурэ хэгъэгухэр зэпэзгъэуцухэрэп. Шъхьадж ежь игъогу шъхьаф рэк1о. Тэ тафэраз хэгъэгухэу егъэзыгъэ 1офк1э я XIX-рэ л1эш1эгъум ият1онэрэ ныкъо тилъэпкъ ышъхьэ зырехьыжьэжьым, уцуп1э зыщагъотыгъэхэм. Ау ш1уагъэ къытэу ти1офш1эн зэхэтщэным пае, ти1офхэр зытетым тетэу тлъэгъун, уасэ афэтш1ын фае. Диагноз тэрэз зытымыгъэуцук1э, гъогу пхэндж тытехьащт. Ар тэрк1э к1одып1э хъущт.
Адыгэмэ ныдэлъфыбзэм ылъэныкъок1э зы нэшанэ зэдыря1 – бзит1у е бзищ зэдаш1э, ет1ани, нахьыбэмк1э, адыгабзэр, зэраш1эрэм идэгъугъэ-дэигъэк1э, е ят1онэрэ, е ящэнэрэ.
Мыщ дэжьым анахь къек1у зы щысэ игугъу къэш1ыгъэмэ: Европэм е Америкэм ащыпсэурэ адыгэмэ, Тыркуем е араб хэгъэгу горэм къызэрик1ыгъэхэзи, Кавказым щыщхэу alo. Ар хэкум щыпсэухэрэмк1э лъэшэу тигуап. Ары шъхьае, адыгабзэр аш1э пэтзэ, тыркубзэк1э е арапыбзэк1э ежьхэр зэдэгущы1эх, ясабыйхэми а бзэхэмк1э адэгущы1эх, ахэр ары арагъаш1эхэрэри.
Зихэку къэзгъэзэжьыгъэми а шэныр ахэлъ. Мыхэмэ ащыщэу хэгъэгоу къызэрык1ыжьыгъэхэм ыбзэ нахьи адыгабзэр нахь дэгъоу ибынмэ язгъаш1эрэр зэе-т1уай ны1эп. Ятелевизионнэ антеннэхэр Тыркуем е Къок1ып1э Благъэм гъэзагъэх, ау Мыекъуапэ, Налщык, Черкесскэ эфирым къызихьэхэрэ уахътэр бэмэ аш1эрэп, адыгабзэр, зымыш1эрэмэ, зэрэзэрагъэш1эщтыми, адыгэ лъэкъуац1эхэр аштэжьыными дэгузажъохэрэп. Язек1уак1э, мыхэр къэк1ожъыгъэха, адыгэ лъэпкъым щыщы хъужьынхэм пае, хьауми хьак1эу къэк1уагъэхэу Кавказым щэпсэуха, уегъа1о.
Мыщ дэжьым зэрэщытым фэдэу игугъу къэсэш1ы нахь, аущтэу зык1ыщытыр зэхэсфырэп. Игугъу къызк1эсш1ырэр тызтегущы1эрэм занк1эу епхыгъэшъ ары. Ауми зы нэшэнак1э, адыгэ лъэпкъыр зэрэпсаоу къызэлъиубытэу, игугъу къэсымыш1ын слъэк1ыщтэп. Ар адыгэмэ ягупшысэ потребительскэ психологиер зэрэщытек1уагъэр ары. Мылъку пш1ыщтмэ адыгабзэм нахьри нахь амал ин я1 урысыбзэми, тыркубзэми, арапыбзэми, инджылызыбзэми, нэмык1 къэралыгъуабзэхэми, арышъ, адыгэмэ ахэм язэгъэш1эн ежьхэм яныдэлъфыбзэ ыпэ рагъэшъы.
Адыгэ обществэм, нэпэмык1 ц1ыф лъэпкъмэ афэдэу, зэхъок1ыныгъэшхо къыфэзьгхьыгъэмэ, ихэбзэ-зэхэтык1э, иныдэлъфыбзэш1эныгъэ зэтезгъэзыгъэмэ ащыщ урбанизациер – ячылэхэр укъохи, къалэм зэрек1ужьыгъэхэр. А социальнэ революциешхом Тыркуем ит адыгэ къоджэ шъэ пчъагъэ ыгъэк1одыгъ, къэнагъэхэми фэшъхьаф ц1ыф лъэпкъхэр къябэк1эу ыш1ыгъэх. Къуаджэмэ адэк1ыжьыгъэхэр къэлэшхохэу зищы1эк1э-псэук1э, зикультурэ фэшъхьаф шъыпкъэхэм къямэк1эк1хэу ахитэкъуагъэх, адырыижьынхэ нахь къэмынэу.
Ар къяхъул1агъ, т1эк1у ыуж къинагъэхэми, Сириемрэ Иорданиемрэ ащыпсэурэ адыгэхэу зы л1эужым къык1оц1 зикъоджэ щы1ак1э укъуагъэхэми.
Мы лъэхъаным а щынагъор къашъхьарыуагъ Кавказым ит адыгэ къуаджэхэми, анахьэу Краснодар пэгъунэгъоу щысхэм. Къэлэшхом, тиреспубликэ хэмыхьэ нахь мыш1эми, зеушъомбгъу, мафэ къэс хэхъо, игъунапкъэхэр зэ1уегъэк1отых, ч1ыгук1эхэр еубыты. Хьау, Краснодар краим иархитектормэ е итхьаматэмэ Адыгеим ич1ыгухэр къыдырагъэубытык1э арэп, ежь экономикэм хабзэу хэлъым елъытыгъэу Пшызэ иджабгъоу зы миллион зы1ус хъугъэм, а лъэныкъомк1э чыжьэу 1ук1отынэу фэмыеу, псыхъом исэмэгук1э ч1ып1э нэк1хэу 1улъэшъуагъэмэ закъыфекъудыи ары нахьк1э.
А къежьагъэр хыорышхом фэд, упэуцужьынэу амал и1эп. Ц1ыфмэ, яч1ыгухэу егъаш1эм зытесыгъэхэр, лъэпкъ зыщыхъугъэхэр, ч1ып1ац1эхэри саугъэтхэри зэрягъусэу ащэщтых, ямыгъэщэни плъэк1ыщтэп, ащэуи рагъэжьэгъах. Сыда п1омэ, тызщыпсэурэ лъэхъаным, ыпшъэк1э зигугъу къэтш1ыгъэ психологиер щытек1уагъ, ащ къык1элъык1ощтхэри нахьыш1оу къэлъагъорэп, ахъщэр акъыл имыкъум ыпшъэ мэхъу, ч1ыгум уасэу и1эр, ащ ущылажьэмэ, зэрэегъэш1эрэ мылъкур, сыд ыуасэк1и, пщэ зэрэмыхъущтыр къызгуры1орэр мэк1э дэд.
Арышъ, гухэк1 нахь мыш1эми, къызэрэлъагъорэмк1э, бэп къэнэжьыгъэр Амман пэблагъэу щысыгъэ адыгэ къуаджэмэ къяхъул1агъэр Краснодар игъунэгъу чылэмэ къяхъул1энк1э.
Дунаим ц1ыф лъэпкъэу тетхэр зэхэхьэх, зэхэк1ых, интеграцием зэхегъэк1ухьэх. Адыгэхэр ащ ыбгъук1э щытынхэ алъэк1ыщтэп. Ауми, илъэс мин пчъагъэмэ апсыхьэгъэ тикультурэрэ тыбзэрэ непэ пэш1орыгъэшъэу ч1этыдзыжьын тыфитэп, тэ къыднэзгъэсыжьыгъэхэми япэсыгъэп, тэри къытэпэсыгъэп. Ахэр къэтыухъумэшъунхэу, дэхагъэрэ ш1уагъэрэ хэлъэу джыри зетхьанхэ тлъэк1ынэу къэлъагъошъ, тауж къик1ырэмэ а1эк1эдгъэхьажьын фае ежьхэм лъагъэк1отэным пае.
Сыда, тэ тиеплъык1эк1э, ш1эгъэн фаер тиныдэлъфыбзэ ухъумэгъэным ык1и хэхъоныгъэ егъэш1ыгъэным апае?
Пстэуми апэу адыгабзэм ифыщытык1э, ч1ып1эу ыубытырэр хэкум щыгъэпытэгъэн фае. Ащ мэхьанэу и1эр зэфэдэу ины хэкурысхэмк1и хэхэсхэмк1и. Тхьам ерэмыд, ау Кавказым бзэр зыщык1одк1э, диаспорэм къыщынэжьынэу зи гугъап1э щы1эжьыщтэп. Кавказым къыщынэжьэу хэхъоныгъэхэр щиш1ымэ, ащ имэш1о бзыйхэр тыдэ щыпсэурэ адыги лъы1эсыщтых, ныдэлъфыбзэр зэхигъэнэжьынымк1э к1эгъэстэн фэхъущтых.
Кавказым исхэм дунаем щыпсэурэ адыгэмэ азыфагу ч1ып1эу щаубытрэм, къэралыгъо 1эпы1эгъу зэря1эм, лъэпкъым ыпашъхьэк1э пшъэрылъэу я1эм ялъытыгъэу адыгабзэм имэхьанэ, истатус хэкум зыкъыщегъэ1этыгъэн фае – общественнэ-политическэ щы1ак1эм ухэлэжьэщтми, 1офыш1э у1ухьащтми, карьерэ пш1ыщтми, адыгабзэр зэрэпш1эрэм иш1уагъэ къыок1ынэу гъэпсыгъэн фае.
Мы гупшысэм пыгъэщагъэу къас1о сш1оигъу: лъэпкъэу республикэм ыц1э зыхьырэм ыбзэ республикэм иапшъэрэ 1энат1э зезыхьэрэм, сыд ц1ыф лъэпкъ щыщми, ыш1эн фаеу Конституциемк1э зэрэщытыгъэр зыпкъ игъэуцожьыгъэн фае. Ц1ыфмэ япсихологие, ахэр прогматичнэу зэрэщытхэр къыдэлъытагъэу, 1энат1э зэфэшъхьафхэр зэрапэсырэ адыгэхэм, яныдэлъфыбзэ дэгъоу аш1эн фаеу, 1офш1энымк1э, урысыбзэм игъусэу, ар агъэфедэн алъэк1ыным нэсэу аш1эн фаеу, аущтэу зыщытык1э, илэжьапк1э, мыбэми, тедзэ горэ и1энэу гъэпсыгъэн фае.
Сыд мыщ къытхырэр ы1они, зыгъэш1эгъонхэр зэрэмымак1эр сш1эзэ къэсэтхы, ау ти1оф зытетымрэ, мы охътэ благъэм к1одыжьыщт бзэхэу ЮНЕСКО ына1э зытыридзагъэхэм тыбзэ зэрахэтым изакъоми, пшъэрылъэу зыфэдгъэуцужьыхэрэмрэ уахэгупшысыхьэмэ, зигугъу къэсш1ыгъэхэр зэуи арыхэп. Сыда п1омэ, адыгабзэр непэ адыгэхэр зэрэзэдэгущы1эрэ, зы лъэпкъ зыш1ыхэрэ бзэ къодыепышъ ары, ар, адыгэмэ ямызакъоу, дунаем тет ц1ыфлъэпкъ пстэуми ятарихъышъ, якультурэшъ, зык1одык1э, зэрэдунэе культурэу к1энагъэ еш1ышъ ары.
Арышъ, 1офыгъохэу зигугъу къэтш1ыгъэхэр зэш1охыгъэмэ, лъэшэу къы1этыщт ныдэлъфыбзэм имэхьанэ, ар зэрагъэш1эным ныбжьык1эхэр к1игъэгуш1ущтых. Зыгорэмэ зэра1орэм фэмыдэу, ащ демократием ипринципхэр ыукъощтхэп. Сыда п1омэ демократием обществэм щыщ куп пэпчъ ифедэхэмрэ иш1оигъоныгъэхэмрэ къыдилъытэнхэ фае нахь, нахьыбэм ш1оигъо закъор, тэрэзми мытэрэзми, щы1эныгъэм щытек1о зэпытыныр арэп. «Армырымэ – Евгений Саловым зэритхэу (статья «Депутатым игущы1э пшъэдэк1ыжьышхоу хэлъыр». Журнал «Литертаруная Адыгея» № 2, 2009-рэ илъэс. Н. 39) – демократием имэхьанэ хьисапымрэ механикэмрэ аш1ок1ыщтэп».
Республикэ статусыр лъэпкъ уз пстэуми я1эзэгъоп, ау щы1эныгъэм къызэригъэлъагъорэмк1э, интеграциемрэ глобализациемрэ ямэхьанэ зыкъызыщи1этыгъэ лъэхъанэу тызыхэтым ц1ыф лъэпкъ мак1эхэм ящы1эк1э-псэук1э, яшэн-зэхэтык1э, абзэ якъэухъумэнк1э ащ нахь ш1уагъэ къытэу къэралыгъо-административнэ гъэпсык1э амал агъэунэфыгъэгоп. Арышъ, Урысыем щыпсэурэ адыгэмэ яреспубликэ статус икъэухъумэн лъэпкъым ианахь пшъэрылъ шъхьа1эмэ ащыщ.
Мыщ пыдзагъэу зигугъу пш1ынэу зытефэрэр адыгэхэр зыщыпсэурэ республикищмэ язэфыщытык1. Иш1уагъэ къак1ощтыгъэ ахэмэ япарламентхэм ял1ык1охэр хэтхэу, илъэс заулэк1э узэк1э1эбэжьмэ зэрэщытыгъэм фэдэу, Къыблэ ык1и Темыр Кавказ федеральнэ округхэм яассамблее хахьэхэрэ депутатхэу адыгэхэр зыщыпсэухэрэ республикэмэ ял1ык1охэр зыхэхьэрэ совет зэхэщэгъагъэмэ. Ащ хэхьащт депутатхэм яш1ош1хэр къа1он, рекомендациехэр аштэн алъэк1ыщтыгъэ республикэмэ ащыпсэурэ адыгэмэ е къэрэщэе-бэлъкъармэ афэгъэхьыгъэ лъэпкъ е нэмык1 1офыгъохэм. Зэк1эрычыгъэхэу зэрэпсэухэрэм лъэпкъхэм зэрарэу арихырэм идэгъэзыжьынк1э е ахэр нахь мак1э ш1ыгъэнхэмк1э ар 1эпы1эгъуш1у хъущтыгъэ.
Адыгэ лъэпкъым зэрэпсэоу, анахьэу Адыгеим, пшъэрылъэу и1эр адыгэ чылэу лъэпкъ культурэмрэ бзэмрэ яухъумак1ор къэгъэнэжьыгъэныр ары. А 1офыгъор анахьэу зыфэгъэхьыгъэр, ыпэк1э къызэрэт1уагъэу, Краснодар пэблэгъэ ч1ып1эхэр ары. Ар мыпсынк1эгъо 1офыми, зэш1опхын умылъэк1ынэу щытэп. Зэш1охыгъуаеу къэзыш1ырэр миллион фэдиз зыщыпсэурэ къалэу ч1ыгук1эхэри ахэмэ ащыпсэурэ ц1ыфхэри зы1узылъашъорэр зэрэгъунэгъур ары. Зэш1опхын плъэк1ын фэдэу къэзыш1ырэр а мегаполисыр шхэн зэрэфаер ары. А пшъэрылъыр адыгэ чылэмэ апшъэ ралъхьажьмэ, ежьхэри къызэтенэщтых, ч1ыгури къагъэнэжьыщт, къалэми къыгъэшхэщтых. Ау ащ фэдэ 1оф хьылъэм изэш1охын къэралыгъо программэ ищык1агъ, Федеральнэ гупчэм, Адыгеим ык1и Краснодар зэдаухэсыгъэу.
Джы адыгабзэмрэ адыгэ культурэмрэ къэдгъэнэжьынхэм пае хэхэсхэм алъэныкъок1э ш1эгъэн фаеу тлъытэхэрэр.
1эк1ыб кьэралмэ ащыпсэурэ адыгэхэр абзэ, якультурэ зэрагъэш1эным, къак1элъык1орэ л1эужхэм алъагъэ1эсыным к1эхъопсыхэу аш1ыным пае анахь 1оф шъхьа1эу зэш1охыгъэн фаемэ ащыщ ахэр ялъэпкъ рыгушхохэу п1угъэнхэр. П1уныгъэм лъапсэу и1эр ш1эныгъ, арышъ ахэмэ адыгэмэ ятарихъ, яижърэ ык1и янепэрэ культурэ, л1ыхъужъ эпосэу «Нартхэр», адыгэ хабзэр, фэшъхьаф гушъхьэлэжьыгъэ байныгъэу лъэпкъым и1эхэр ягъэш1эгъэнхэ фае.
Къытк1эхъухьэрэмэ алъапсэ къыздик1ыгъэр аш1эзэ къэтэджынхэ фае, адыгэхэр лъэпкъ зыщыхъугъэхэр Къохьап1э ык1и Гупчэ Кавказыр арэу зэрэщытыр. А ч1ып1эхэмк1э адыгэр зэрэавтохтон лъэпкъыр, гъэк1эрэк1агъэу къэп1он хъумэ, адыгэхэр Кавказ къушъхъэмэ зэрялэгъухэр, адыгэхэмрэ Кавказымрэ зэк1эрычыгъэхэу, шъхьаф-шъхьафэу уатегущы1эныр зэрэмытэрэзыр, Кавказыр адыгэмэ якушъэу, яджэныкъо маш1оу зэрэщытыр дэгъоу агурыгъэ1огъэн фае. Фэшъхьаф гупшысэу непэрэ ык1и къык1элъык1ощт л1эужхэм ашъхьэ илъхьэгъэн фаер: узэрэадыгэр къэзыушыхьатрэ пстэуми апшъэр уиныдэлъфыбзэ дэгъоу пш1эныр ары, лъэпкъым, хэкум уязыпхырэр, уихэку къэбгъэзэжьы пш1оигъомэ, ащ укъезщэл1эжьыщтыр уилъэпкъ икультур, пстэуми апэу, уиныдэлъфыбз. Ар къытк1эхъухьэхэрэм дэгъоу агурыдгъэ1он фае.
Непэ адыгэ хэхэс щы1эп, япчъагъэк1э анахьыбэхэри зэрахэтэу, ежь-ежьырэу ыбзи икультури къыухъумэжьышъунэу, хахъохэр ригъэш1ыныр хэгъэк1и. Ащ къеушыхьаты ииныгъэ-иц1ык1угъэ емылъытыгъэу сыдрэ диаспори хэкум исым пыш1агъэу, ащ зэрэщыщ 1ахьыр, зэпхыныгъэу лъэпкъ гупчэм, лъэпкъ джэныкъом дыри1эхэр ренэу ыгъэпытэнхэ зэрэфаер.
Хэхэс адыгэхэр, анахьэу ныбжьык1эхэр, Кавказ республикэхэм гуманитарнэ ш1эныгъэхэмк1э, экономикэмк1э, щы1эныгъэм илъэныкъо зэфэшъхьафхэмк1э гъэхъагъэу ащаш1ыгъэхэм нэ1уасэ афэш1ыгъэнхэ фае, орэд е къэшъо къодыехэм къащымыуцухэу. Ахэмэ п1уныгъэ мэхьанэ ин я1, к1оч1эшхо ахэлъ. Ащ пае адыгэмэ афэгъэхьыгъэ тхылъ дэгъухэр арапыбзэк1э, тыркубзэк1э, инджылызыбзэк1э зэдзэк1ыгъэхэу къыдэгъэк1ыгъэнхэ фае, адыгэбзэ еджэным ц1ыфхэр фэгъэсэгъэнхэ фае.
Къызэрэсш1ош1ырэмк1э, бэк1э нахь дэгъоу зэхэщэгъэн фае Сирием, Иорданием, Тыркуем ащыщ ныбжьык1эхэр Урысыем, анахьэу Темыр Кавказым иреспубликэхэм, Къыблэ федеральнэ округым иапшъэрэ еджап1эхэм ящегъэджэн. Бгъуит1умк1и ш1огъэшхо къытыщт Урысыем ил1ык1о учреждениехэу 1эк1ыб къэралмэ арытхэм хэхэс адыгэхэр урысыбзэрэ адыгабзэрэк1э ащырагъаджэхэмэ. Щэч хэлъэп еджэ зыш1оигъор зэрэмымак1эм.
Лъэшэу иш1уагъэ къэк1ощт Кавказ республикэхэми, адыгэхэр зыщыпсэухэрэ хэгъэгухэми культурэмк1э зэпхыныгъэу азыфагу илъхэм зягъэушъомбгъугъэмэ. Тикъэшъок1о, орэды1о куп ц1эры1охэу «Налмэс», «Ислъамый», «Кабардинка» зыфэп1ощтхэм ягастрольхэм, адыгэ культурэм ифестивалхэу Мыекъуапэ, Къайсэры (Тыркуер), ш1эныгъэ экспедициехэу адыгэхэр зыщыпсэурэ хэгъэгухэм ащызэхащэрэмэ 1эк1ыбым щы1э тилъэпкъэгъухэр къагъэущых, ялъэпкъ икультурэ зэрагъэш1эным, фэлэжьэнхэм фаузэнк1ых.
Гухэк1 нахь мыш1эми, мы 1офыгъомэ адыгэ гущы1эм, бзэм афэгъэхьыгъэхэр ауж къенэх. А щык1агъэр дэгъэзыжъыгъэн фае. Хэхэсхэм адыгэ театрэхэр, тхак1охэр, усак1охэр, адыгэ псалъэр зезыхьэхэрэр нахьыбэрэ ахэгъэхьэгъэнхэ фае, къэбар зэлъы1эс жъугъэмэ ямэхьанэ зыкъегъэ1этыгъэн фае. Ащк1э телевидением ыш1эн ылъэк1ыщтыр гъунэнчъ. Щытхъушхо атефэ «Нарт ТВ» зэхэзыщэгъэ ык1и 1оф щызыш1эрэ ныбжьык1эхэм, япсэук1э щык1эгъэнчъэу щымыт нахь мыш1эми.
Диаспорэм щыщ к1элэц1ык1ухэр куп-купэу мазэ, мэзит1о щы1энхэу хэкум къапщэхэзэ пш1ын фае. Мыекъуапэп, Налщыкэп, Щэрджэс къалэп къыздэпщэщтхэр, адыгэ чылэхэр ары, унагъомэ арысынхэу, адыгабзэ щэхъу зэхамыхынэу. Лъэхъанхэм як1алэхэр илъэс пчъагъэрэ амылъэгъухэу афап1ущтыгъэх, джы зы мазэ-мэзит1о амылъэгъухэк1э, дунаир къутэжьынэп.
Илъэс заулэ хъугъэу, Тыркуем къыращыхи Пэнэхэс къащэрэ сабыйхэр тик1алэмэ ренэу къафэтхэх, интернетымк1э къадэгущы1эх, хэкур фэбэ-фабэу агу зэрилъым, джыри къак1охэ зэраш1оигъом игугъу къаш1ы. Ащ къыгъэлъагъорэр а ш1ык1эр нахь игъэк1отыгъэу зэрэгъэфедэгъэн фаер ары.
Техническэ прогрессэу глобализациемрэ интеграциемрэ алъапсэ нэмык1 лъэпкъмэ тахэзыушъхьафык1эу ти1эхэм якъэгъэнэжьын фэдгъэ1орыш1эн фае. Маш1ом, псым афэд техническэ прогрессыр, ш1уагъи ягъи къыхьын ылъэк1ыщт, зэрэзыфэбгъэ1орыш1эшъу. Тэ пшъэрылъэу зыфэтш1ыжьын фаер ар ш1уагъэ пылъэу дгъэфедэныр ары.
Ыпшъэк1э зигугъу къэтш1ыгъэ Интернет-проектэу «Book2»-м инэу зегъэушъомбгъугъэн, адыгэ унагъо пэпчъ, ныбжьык1э пэпчъ 1оф диш1эным тыфэбэнэн фае. Мары мэзэ заулэ хъугъэу проектым тыбзэ зыхагъэуцуагъэр, ц1ыфмэ а хъугъэ-ш1эгъэ гъэш1эгъоныр анэдгъэсыгъэп, ащ фэшъуашэу информацие 1офш1эн зэхэтщагъэп. Ар хъухэнэу щытэп.
Къытк1эхъухьэхэрэм ц1ык1ухэзэ яныдэлъфыбзэ ябгъэш1энымк1э зи зыпэпш1ын умылъэк1ыщтыр мультфильмэхэр адыгабзэк1э ш1ыгъэхэмэ арэу зэрэщытыми зыми щэч хилъхьэрэп. Ахэмэ яш1ын тек1одэн мылъкуи, сэнэхьат зи1э ц1ыфи зэрэтимак1эр дэгъоу тэш1эми, узэбгъук1он 1офэу зэрэщымытыр къыдгуры1оу, охътэ лые тымыгъэк1одэу ащ тытелэжьыхьэн фае. Мультфильмэ бащэ тэр-тэрэу тфэмыш1ыщтми, Урысыем е 1эк1ыб хэгъэгухэм ащаш1ыгъэмэ анахь фильмэ дэгъухэр адыгабзэк1э зэдзэк1ыгъэхэу тисабыймэ яныдэлъфыбзэк1э ядгъэлъэгъухэмэ, лъэшэу иш1уагъэ къызэрэк1ощтым уехъырэхъышэжьынэу щытэп.
Анахьэу зиш1уагъэ къэк1ощтымэ ащыщ спутник телевидение, радио адыгабзэк1э ш1ыгъэхэмэ. Ари мылъкум зэрепхыгъэр къызгурымы1оу арэп, ау мыщ фэдэу упч1эр дгъэуцумэ пхэндж мыхъунэу къысщэхъу: тыдэ къырахыра ахъщэ нэмык1 ц1ыфлъэпкъыхэу ащ фэдэ 1офыгъохэр зыфызэш1ок1ырэмэ? Енэгуягъо джыбэм имылъым нахь 1офк1э а гупшысэхэр гурэ шъхьэрэ арымылъ зыхъук1э.
Джы 1офыгъуит1у, тызхэт лъэхъанымк1э зигъо дэдэу, сакъытегущы1э сш1оигъу: алфавитымрэ литературабзэмрэ.
Адыгабзэм иалфавит хъишъэ гъэнэфагъэ и1э хъугъэ – илъэс 200 фэдиз теш1агъ, тхыгъэу щы1эмэ къызэрагъэлъагъорэмк1э, апэрэ алфавитыр Шэрэл1ыкъо Нэт1аукъо хьаджэм зыхихыгъагъэм. А охътэ мымак1эм къык1оц1 адыгэ алфавитхэм араб, латин тхак1эхэр алъапсэуи, кириллицэр ылъапсэуи къыхэк1ыгъ. Сыдрэ хъугъэ-ш1агъэ епхыгъэми, аужырэр анахь бэгъаш1э хъугъэ, илъэс 75-м ехъугъэу ащ тырэлажьэ, тилъэпкъ игушъхьэлэжъыгъэшхо а тхак1эмк1э зэ1угъэк1агъэ хъугъэ. Кириллицэр адыгэ лъэпкъым итарихъ ч1ыгу зыхэхьэрэ хэгъэгур зыгъэпсыгъэ лъэпкъым, урысым, иалфавит ылъапс, миллион 20 хъухэу мыурыс ц1ыф лъэпкъхэу хэгъэгум щыпсэухэрэми, ахэмэ ащыщэу адыгэ мин 720-м ехъурэми агъэфедэ. Диаспорэм щыщэуи кириллицэм еджэрэр, рытхэрэр мак1эп.
Апэрэ адыгэ букварыр Бырсэй Умарэ зыхихьггъэр илъэси 160-рэ хъугъэ. Адыгеим и Президент и Унашъо къызэрэдилъытэу, гъэтхапэм и 14-р Адыгэ тхак1эм и Мафэу агъэнэфагъ, илъэс къэс Адыгеим имызакъоу адыгэхэр зыщыпсэурэ ч1ып1э пстэуми ар игъэк1отыгъэу ащыхагъэунэфык1ы.
Пстэуми зэлъаш1эрэ тхыдэр къызк1ык1эс1отык1ыжьырэр охътэ т1эк1у теш1э къэс зыгорэмэ алфавитам ик1эрык1эу къыфагъэзэжьышъ, ащ ылъапсэ зэблэтхъумэ нахь 1эш1эх хъущтэу, адыгэхэр зэк1э яныдэлъфыбзэк1э дэгъоу еджэхэу, тхэхэу хъущтхэу зы1охэрэр джыри щы1эхэшъ ары. Сэ сиеплъык1эк1э, ар хэукъоныгъэшху. Адыгэ алфавитым ылъапсэ тызе1эк1э, ти1эри т1эк1эзынышъ, зыми къыфэдгъэзэжьынк1э сыгугъэрэп. И1оф шъхьафы алфавитам ылъапсэ зэблэмыхъоу уе1эзэныр, нахь псынк1э, 1эрыфэгъу зэрэпш1ыщтым ыуж уитыныр – ар пстэуми къабыл аш1ынщтын. Дэгъум гъунэ и1эп alo, ерэблагъэх зыфызэш1ок1ыщтхэр. Амал имы1эу мы охътэ благъэм зэш1охыгъэн фаемэ ащыщ алфавитит1оу адыгэмэ я1эхэм уя1эзэжьыни, зэфэдэ хьарыфхэм зэфэдэ макъэ къатэу ш1ыгъэныр.
Джы ят1онэрэ 1офыгъом – литературабзэхэм е литературабзэм афэгъэхьыгъэ гупшысэхэр.
Тэ зэк1эми тыадыг, ары пак1ошъ, зыр зым нахь адыгэжь, зым игущы1ак1э (идиалект) адырэм ием нахь дах, нахь дэгъу. Ар уз гъэт1ылъыгъэу тхэлъ. Ары шъхьак1э, урысмэ зэра1оу, шъыпкъэм ынэ тык1аплъэмэ, тлъэгъурэр сыд?
Я XIX-рэ л1эш1эгъум иапэрэ щанэ Хъан-Джэрые ытхыщтыгъэ адыгабзэм наречиит1у (гущы1эк1ит1у) и1эу, апэрэр къэбэртаехэмрэ бэслъынэйхэмрэ зэрыгущы1эхэрэр, ят1онэрэр – адрэ адыгэ пстэур зэрэгущы1эрэр. Ыужыпкъэк1э адыгэ бзэш1эныгъэм хэхъоныгъэшхохэр ыш1ыгъэхэми, ахэр алъапсэу литературэ бзит1у ти1э хъугъэ. Ар зы. Зы лъэпкъым литературэ бзит1у зэри1эр гухэк1ми, ар, ипк1ын умылъэк1ынэу, шъыпкъэ.
Адыгэмэ язакъоп ащ фэдэ ч1ып1э итыр, нэмык1 лъэпкъхэри щы1эх. Зылитературабзэ тымыш1ымэ тызымылъэпкъэу ащ къик1ырэп, литературэбзэ закъор арэп лъэпкъыр зы зыш1ырэр, ащ мэхьанэу и1эр иными, зытемы1ахэми тыадыгэн къэнагъэп. Ащ нахь мак1эп к1уач1эу я1эр лъэпкъ гупшысэмрэ лъэпкъ хабзэмрэ язык1ыныгъэ, гушъхьэлэжьыгъэ зык1 уи1эным. Арышъ, Тхьам ишыкурк1э, ащ къытипэсыгъэмк1э, адыгэ пстэумк1и тызылъэпкъ.
Сэ сиеплъык1эк1э, зы литературабзэ хахын алъэк1ынэу адыгэмэ лъэхъанит1у я1агъ: апэрэр – адыгэхэр имык1ыжьыгъэхэу шъозэнэсхэу хэкум зесыхэр, адырэр – Совет хабзэр кьихьи, литературабзэхэр уцухэ зэхъур. Ау т1ури тфэгъэфедагъэп.
Джы ти1эр литературэ бзит1у, шэн-хабзэхэ гъэнэфагъэхэр я1э хъужьыгъэхэу. Къытфэнэжьырэр ахэр нахь зэпэблагъэ зэрэтш1ыщтхэр ары. Т1умэ яз зэк1эми ядгъэштэн т1оу мы лъэхъаным тызыпыхьэк1э, лъэпкъым ызык1элъэныкъо тхыбзэ ымыш1эу къэдгъэнэн, адыгэмэ язык1ыныгъэ тыукъон тлъэк1ыщт. Ар апэрэмк1э. Ят1онэрэмк1э, псэ зыпыт бзэр, ары пак1ошъ диалектыр, ч1эбдзыжьышъущтэп, ащ нахь баи тиш1ыщтэп, нахь тхьамык1э тиш1ыщт нахь. Ащ нахь тэрэз – ти1эр зэдэтыухъумэу тызэдэпсэумэ.
А 1офыр хэкум нахь щызэхэфыгъэ хъугъэ, адыгэбзит1умэ арыгущы1эхэрэр ч1ып1э шъхьафмэ зэращыпсэухэрэм пае. Ау диаспорым адыгэ лъэпкъхэр лъэшэу зэрэщызэхэк1ухьагъэхэм къыхэк1эу, нахь зэхэфыгъуае щыхъугъэх. Ауми ащи хэк1ып1э имы1эу щытэп. Сэ ар зэрэслъэгъурэр мыщ фэд: литературабзэхэр зэхэмыдзхэу, зэпэмыгъэуцухэу, зэмыгъэнэкъокъухэу, ч1ып1эу зыщыпсэухэрэм нахьыбэр зэрэщыгущы1эрэ диалектхэр, е ц1ыф жъугъэмэ яш1оигъоныгъэхэр къыдэплъытэни, зэребгъэджэщтхэр къыхэпхыныр ары. Ар зы ек1ол1ак1.
Ят1онэрэ ек1ол1ак1эр, ар сэ сшъхьэк1э нахь къэсэштэ: адыгэ диалектологием иопыт бгъэфедэзэ, зэгъэпшэн ек1ол1ак1эм тетэу адыгабзэм изэгъэш1энк1э тхылъхэр хэпхынхи, ащк1э ебгъэджэщтых.
Къызэрэсш1ош1ырэмк1э, а ек1ол1ак1эр хэкуми щыбгъэфедэн плъэк1ыщт: къэбэртэябзэм еджэхэрэм Адыгеим литературабзэу щы1эм инэшанэхэр къэбэртэябзэм егъэпшагъэу зэрагъаш1эу, джащ фэдэу к1эхэ адыгабзэр зэзгъаш1эрэмэ къэбэртэябзэм нэшэнэ шъхьафэу и1эхэр дызэрагъаш1эу. Ащ литературэ бзит1ури, адыгэ пстэуми къагуры1оу, ахэр зезыхьэрэ ц1ыфхэри нахь зэпэблагъэ ыш1ыщтых. Арыба адыгэхэмк1э лъэпкъ пшъэрылъ шъхьа1эу ти1эри.
Мы лъэхъаным егъэджэн-ш1эныгъэ учреждениехэм, адыгэ пэрытхэм (общественностым), унагъом апашъхьэ, зэпхыгъэхэу, пшъэрылъит1у щыт. Апэрэмк1э, къытк1эхъухьэхэрэр яныдэлъфыбзэ ш1ок1 имы1эу аш1эн фаеу ш1ошъхъуныгъэ я1эу п1угъэнхэр. Ят1онэрэмк1э, адыгабзэ зымыш1эрэм е дэеу зыш1эрэм зэребгъэш1эщт ш1ык1эр (методикэр) т1э къидгъэхьаныр ык1и ш1уагъэ къытэу ар дгъэфедэныр.
К1элэп1ум, к1элэегъаджэм къулай къыз1эк1игъэхьан фае сабыйхэр яныдэлъфыбзэ зэрагъэш1эным, рыгущы1энхэм к1эхъопсыхэу ып1ушъунхэу. Адыгэхэмк1э ныдэлъфыбзэр мылъку хэгъэк1ып1э къодыеу зэрэщымытыр, ар лъэпкъ культурэм щыщ 1ахьэу, ащ илъэгап1эу зэрэщытыр, Пшызэ е Лабэ узэрик1эу адыгабзэм епш1эжьын щы1эп зыфэп1ощт гупшысэу к1эхэ адыгэмэ ахэлъхэр зэрэмытэрэзхэр, адыгэ дунаир, адыгэ культурэр зэрэиныр, бзэ уимы1эу лъэпкъ ухъун зэрэмылъэк1ыщтыр, «Бзэр зыш1ок1одрэ лъэпкъыр – гъэш1эк1эк1» зыфи1орэ гущы1э щэрыом имэхьанэ къытк1эхъухьэрэмэ агуригъэ1ошъунэу щытын фае.
Щысэхэмк1э аш1ошъ бгъэхъун фае ныдэлъфыбзэмк1э укъик1ымэ сабыим, ц1ыфым нахь ш1эныгъэ куу зэребгъэгъотын плъэк1ыщтыр. Ар дэгъоу къыушыхьатыгъагъ адыгабзэр Адыгэ Республикэм икъэралыгъуабзэу аш1ын гупшысэм 1оф даш1э зэхъум, зэфэхьысыжьэу (анализэу) аш1ыгъагъэм. Ащ къызэригъэлъэгъуагъэмк1э, адыгабзэр нахь игъэк1отыгъэу школым щызэрагъаш1э зэхъу лъэхъаным къыхиубытагъэхэм еджэным, наукэм (ш1эныгъэм) нахь гъэхъэгъэ инхэр щаш1ыгъэх.
Адыгэмэ язакъоп ныдэлъфыбзэмк1э гумэк1ыгъо хэтхэр. Ахэри хэк1ып1э лъэхъух, гъэхъагъэхэр
зи1эхэри ахэтых. Гущы1м пае, финно-угор лъэпкъ мак1эхэм дэгъоу агъэфедэх «бзэ набгъохэу» к1элэц1ык1у 1ыгъып1эхэм ащызэхащэхэрэр. А опыт пэрытым изытет къэс1отэнэу пшъэрьшъ непэ зыфэзгъэуцужьырэп, ищык1агъэр зэк1э с1эк1элъэп. Ыц1э къызк1ес1уагъэр гу лъыттэнэу, тылъыплъэнэу, зэдгъэш1энэу, къабыл тш1ымэ, дгъэфедэнэу ары. Тэр-тэр закъок1э тфызэш1ок1ын 1офэп зыуж титыр, хэтрэми иопыт т1э къидгъэхьан фае. Къытк1эхъухьэрэмэ яныдэлъфыбзэ игъом ягъэш1эгъэнымк1э 1эпы1эгъу къытфэхъурэ гъогу пстэури дгъэфедэн фае. Дэгъугъэу къысщэхъу принц Хьамзэ ыц1эк1э щыт адыгэ еджэп1э комплексым щыщэу нахь ц1ык1ухэр зыща1ыгъэу Амман дэтым финно-угорыбзэмэ яопыт ащытыуплъэк1угъэемэ.
«Бзэ набгъом» альтернативэу пэбгъэуцун плъэк1ыщт адыгабзэмрэ адьпэ шэн-зэхэтык1эхэмрэ афеджагъэу, ахэр дэгъоу зыш1эхэрэр к1элэп1ухэу унагъомэ ахэсынхэу е япхыгъэхэу 1оф аш1энэу гъэпсыгъэмэ. Мы ш1ык1эм перспективэ ин и1эу къысщэхъу. Ащ фэдэ к1элэп1ухэр мы лъэхъаным зыубытхэрэр нахьыбэ мэхъух, ахэр мылъкушхо зи1э къодыехэр арэп, гурыт щы1ак1э зи1эхэми ар игъэк1отыгъэу агъэфедэу аублагъ. Ау, гухэк1ми, адыгэ унэгъуабэмэ мэхьанэ ратырэп к1элэп1ум адыгабзэр, адыгэ шэн-зэхэтык1эхэр еш1эхэми емыш1эхэми. Ет1анэ уахътэр а1эк1эк1ьпъахэу ялъфыгъэ бзэр зэримыш1эрэр, хабзэхэр зэрэзэримыхьэхэрэр загъэунэфыжьык1э, «al-анасын» а1ожьы. Сыдэущтэу зэригъэш1эщта, ори емыгъаш1эу, езыгъэш1эшъуни ышъхьагъ имыгъэуцуагъэмэ?
Гъэш1эгъоныр Адыгеим ек1ыхэшъ, к1элэегъэджэ сэнэхьат зи1эхэр Европэм щэлажьэх, адыгэ унагъоу Иорданием исхэми адэжь к1элэ1ыгъхэр Малайзием къек1ыхэшъ къэк1ох. Мы 1офым зы системэ горэ, уишъыпкъэ епхьыл1эмэ, хэплъхьан плъэк1ынэу сэгугъэ, ащ тыбзэ-тихабзэхэр къызэтенэнымк1э иш1огъэшхо къэк1ощт.
Аужым, ныдэлъфыбзэр ягъэш1эгъэнымк1э зэк1э 1офш1эк1э амалэу щы1эмэ анахь ш1уагъэ къэзытырэр к1элэп1оуи егъэджак1оуи ны-тыхэр ежь ашъхьэк1э щытхэ зыхъук1э ары. Ащыгъум зи зэщыкъорэп, ным ышъо зыхидзагъэм щык1эдзагъэу зыпкъ итэу п1уныгъэри егъэджэнри зэк1элъэк1ох.
Арышъ, къытк1эхъухьэрэмэ яп1унк1э нымрэ унагъомрэ ямэхьанэ инэу зыкъегъэ1этыгъэн фае. Ау сыдми «ныдэлъфыбз» зыфи1орэ гущы1эр гъэпсыгъэп, ащ мэхьанэ куу и1, бзэ пстэуми лъэпкъыбзэр аущтэу ащыгъэпсыгъэ хъурэп. Адыгабзэм ныдэлъфыбз зыра1ом, къырагъэк1ыгъэр адыгэ бзылъфыгъэм сабый къылъфымэ, адыгабзэри къыдилъфэу ары. Ар къыдгуры1онышъ, гущы1эм имэхьанэ епэсыгъэу тыпсэун фае.
Сабыим илъэпкъыбзэ ыш1эу п1угъэнымк1э ны-тыхэм, унагъом мэхьанэу я1эр зыми пэпш1ын умылъэк1ынэу щысэу къэзгъэлъэгъуагъэхэр Косовэ щыпсэущтыгъэ адыгэхэр ары. Ахэр япчъагъэк1э мэк1э дэдэхэу – зы албан къоджэшхом унэгъо 25-рэ, адрэм унэгъо 12 нахь мыхъухэу ахэсхэу, унэгъо заулэу къэлэшхохэм адэсхэу, ет1ани унэгъо зэхэпхъэгъэ – нымрэ тымрэ яз нэмык1 лъэпкъ пэтзэ, абзэ къагъэнэжьи, рыгущы1эхэзэ, 1998-1999-рэ илъэсхэм хэкум къэк1ожьыгъэх. Нэпэмык1 факторхэри къыхэхьэхэми, мыхэм афызэш1ок1ыгъэм къэк1уап1эу и1эр яунагъохэр зэрэпытэхэр, адыгэ унэгъо шъыпкъэхэу адыгабзэмрэ адыгагъэмрэ зэрарылъыгъэр ары. Сызэреплъырэмк1э, мы феноменыр нахь куоу зэгъэш1эгъэн фае, зыгъэпсыгъэхэмрэ зезыхьагъэхэмрэ псэухэзэ.
Косовэ исыгъэ адыгэхэм абзэ кьызаухъумагъэк1э, ар зыфызэш1омык1ын адыгэ щы1эпщтын. Ащ пае бзэр уищык1агъэу, пш1эн фаеу, уисабыймэ ящык1агъэу, аш1эн фаеу, лъэпкъым ищык1агъэу, ыш1эн фаеу плъытэн фае.
К1эухэу е зэфэхьысыжьэу къас1о сш1оигъу: мы1эш1эхыми, тиныдэлъфыбзэ инеущрэ мафэ тэры зы1э илъыр. Тыжъугъэлажь тиблэк1ыгъэ л1эужхэу адыгэ псалъэу тпсэ зыхэлъыр къыднэзгъэсыжьыгъэмэ япэсыгъэу, къытк1эхъухьэрэмэ апашъхьэ тымыук1ытэжьынэу, ахэр лъэпсэнчъэу, лъэпкъынчъэу къэтымыгъэнэнхэм пае.