«…Илъэс къэс а ч1ып1э дэдэхэм щытхьаусыхэхэрэ, тхьапшырэ щызэнэкъокъухэрэ, щызэщыхьэхэрэ, щызэзаохэрэ! Ахэри зэрыухыжьырэри гъэунэфыгъахэ: тхьамык1эр, зи зэримы1агъэу, итхьамык1ап1э къенэжьы. Ч1ыгу щымы1эмэ паныхэу (-ч1ыгу зи1э байхэр – Ч.А.) яч1ыгухэр ащэх! Блэк1ыгъэ уахътэм езгъапшэу мыщ дэжьым щысэ къэсхьын гухэлъ фыси1эп, ау Черноморым (-Пшызэ ижьабгъу 1улъ ч1ыгум инахьыбэм урысхэр ары а лъэхъаным зэреджэщтыгъэхэр – Ч.А.) панэу исхэр пасэм игъом зэрэщы1агъэхэм зык1и блэк1ыгъэхэп: гъатхэр къызэрэсэу у1эшыгъэу щым тет1ысхьэхэшъ ич1ыгу благъэу къек1урэмэ атебыбэ, ефых, яо. Шхончык1э уяоныр, зэкъат пш1ынхэр, е, былым пчъагъэр, шыхэр, мэлыхэр темэнылъэм хэбгъэзыхьэныр зэуи щыхъурэп. Шъэбагъэ къызыхэзыгъафэхэрэр – ахэм хэбзэ тхыгъэр къызыфагъэфедэу а1озэ, ш1ыхьэгъэм былымхэр даш1ыхьэхэшъ гъаблэм рагъэгъал1эх е псы фал1эм зэгурырагъэутых; бзылъфыгъэ к1оч1аджэхэу ык1и 1ашэр зымыгъэфедэшъурэмэ чэмымэ яшхолыхэр апыраупк1ых, е – аныбэхэр къырыгъэк1ых. Ащ телъытагъэуи ясабыйхэр агъасэх, - сабыир ылъэ зытеуцорэм ыуж, ятэ ыш1эщтыгъэр ш1отэрэзэу, к1еш1ык1ыжьы»[1].
Ар зыхъугъэр илъэсишъэрэ шъэныкъорэм къыдэфагъ. Совет хабзэу итыгъэм ыпкъ къик1ырэк1э ц1ыфым ежь ч1ыгу 1эхьышхо и1агъэп, ык1и ащ фэшъуашэуи бэджэндэу (арендэу) ар ытын ылъэк1ыщтыгъэп. Непэ фэдэрэ лъэхъаным гектар щырыщ имыкъупэрэ ч1ыгу 1эхьэу къатефагъэм ык1уач1э икъу фэдэу къызэрагурымы1орэм ыпкъ къик1эу тиадыгэ къуаджэмэ хьалэ-балыкъышхохэр къадэтаджэхэ хъугъэ. Мы 1офым гъунэ лъысфыни, 1офым хэбзагъэу пылъыр згъэунэфынэу ыуж сихьагъэп ык1и ар сэ сфэук1оч1ыщтэп, ау хэт ыш1эра, нэмык1 горэм исэнэхьат къыхьэу-ынэш1у къытщифэмэ, ар тэрк1э гухахъо тфэхъун. Ч1ыгум фэш1 хэгъэгухэр, лъэпкъыхэр зэзаохэ хъугъэ. «Гъунэгъурэ гъончэджырэ зэфэдэ»,- адыгэм е1о нахь мыш1эми, ахэм азыфагу гузэгъабгъэ къыхэк1эуи мэхъу. Ч1ыгум и1эш1угъэ зымыш1эрэр ары зи зымы1орэр; уич1ыгу нахь 1эш1у дунаим зи тетэп, ащ нахь лъап1и хъужьырэп…
Къызэрыт1уагъэу, непэ гектар щырыщ имыкъупэрэ ч1ыгу 1эхьхэр я1эх. Тракторхэр зэзыгъэу1ушъугъэмэ ахэр бэджэндэу аратыхи арагъэлэжьых ык1и ащ пае килограмм шъитф зырыз, раш1ыхьэрэ лэжьыгъэм фэдэ, къаратыжьы. Инахьыбэмк1э п1омэ ухэмыукъонэу, ежьыхэм бэджэндэу атыгъэ ч1ыгумэ, ар дэдэмэ ябылымхэр а ч1ыгу дэдэмэ атехьэх, ау хэты паи къэмынэу бэджэндэу зыштагъэхэм былым пчъагъэхэр шхончык1э аук1ых.
Ащ пайк1э къэмынэу Пэнэхэс къуаджэм (а къуаджэр ары ык1и зигугъу сш1ырэр, ащ нэбгырэ минырэ шъыирэ нахьыбэ дэсэп) былымышъхьэу дэтым къыхэхъо. Гущы1эм пай, илъэсищык1э узэч1э1эбэжьымэ былым п1ашъэу ащ дэтыгъэр тыдэк1ы 161, мэлыри бэк1э ащ нахь мэк1агъ, зыш къыдэнэжьыгъагъэр. Непэ былым п1ашъэу дэтыр 281, мэлыр – 120 нэсы, пчэныр – 11, шыр – 5.
Хабзэм хъуп1эк1э къыгъэнагъэу зы ч1ып1э илъыр гектар шъит1оуи хъурэп. Лэжьыгъэмэ былымхэр атемыхьанхэм афэш1 ар къаш1ыхьанэу рахъухьагъ…
Къа1отэжьэу сэ1угъэ къэбар горэ мыщ дэжьым ик1эк1ып1эк1э къэстхыхьэ сш1оигъо хъугъэ. Къызэра1отэжьрэмк1э, ар зыхъугъэр илъэсишъэми ш1ок1ыгъ. Кавказ заом ыуж мо хашъом къырагъэзыхьэгъэ шапсыгъэ чылэгъуипл1ымэ (Псэйтыку, Хьащтыку, Афыпсып, ет1уанэ – Пэнэхэс) зы1ахь икъоу ч1ыгу къафыпыраупк1ыгъагъ. Ч1ыгур зэрафимыкъущтыгъэм ыпкъ къик1эу тятэжъ п1ашъэхэм хьэзабэу ателъыгъэр къи1отык1ыгъуай…
Пэнэхэс дэсхэмрэ афыпсыпэхэмрэ ч1ыгум ыпкъ къик1ырэк1э къаигъэ зэфэхъухи, ц1ыфым щыз икууагъэу ык1и ащ фэдиз ишъуомбгъуагъэу чылэгъуит1ум гъунапкъэу я1эр къат1ыхьагъ. Гъэр огъу хъугъэ. Ыц1э еп1он къодыеу Пэнэхэс блэк1ырэ псыхъожъыеу Аушэдз зэпыгъук1ыгъ. Былымхэр псы зыщырагъэшъон зэрэщымы1эм пае чылэгъуипл1 зэ1ук1э аш1ыгъ, т1ыгъэм дэжь зы ч1ып1э зэпырагъэсэик1ыни, ащымк1э афыхэзэ Афыпс псыхъо пэнэхэсмэ щырагъашъохэзэ аш1ынэу за1ом, зэгуры1уагъэхэп; Афыпсыпэмэ ар къафадагъэп; зэк1эми анахь лъэшэу ахэм къахэджык1ыщтыгъэр афыпсыпэмэ анахь инэу Борэжъ ары. Шъугу ишъуубыт – Борэжъ ары.
Огъум ыуж зэрэхъу хабзэу – ощхылэ хъугъэ. Афыпс псыхъо лъэшэу зыкъы1этэу ыублагъ. «Нэпкъыр къэ1этыгъэн фай, афыпсыпэхэр псым ыхьыщтых!» - ар а1уи, чылэгъуипл1ым зэ1ук1эшхо ыш1ыгъ. Ащ иджэуап пэнэхэсмэ псынк1эу къагъотыгъ: «Борыэжъыр, Борэжъыр ащ пэ1ужъугъэгъуалъхьи, къыдигъэк1ыщтэп», - ары ащыхэм джэуапэу аратыжьыгъэр.
Сэмэркъэур къызэбэк1ыжьыгъэ къэбар нэшхъэир зыхъугъэр л1эш1эгъуми ш1ок1ыжьыгъ, ц1ыфхэми хьазырэу а къэбарыри къаш1эжьырэп, атхъугъэгъэ каналыри ожьыгъэ бэш1агъэу. Афыпсыпэрэ Пэнэхэсырэ азыфагу п1оми хъунэу мэзэу рек1ок1ырэм хэпш1ык1эу т1ыгъэжъым илъэужхэр алъэгъух. Ащ иуахътэ бэ ш1агъэми, мак1э хъугъэми – «Делэ т1ыгъэр», - а1озэ, чылэгъуит1ур еджэ.
Ар зыхъугъэр, джыри зэ къэтэ1ожьышъ, илъэсишъэм къыдэфагъ, ар къызэхъул1агъэр зэгъуныгъу чылэгъуит1у (километритф азыфагу).
Адэ непэ, непэ!? Непэ дунаир зынэсыгъэмк1э тш1эрэр хъунэу щыта? Сыд иамалэу мыщ фэдэм тыхэк1ыжьыщт непэ? Сыоупч1ы, ныбджэгъур, непэ. Неущ к1асэ хъунк1э енегуягъо.
[1] Акты, собранные Кавказской Археографической Комиссией. Тифлис, 1904, том XII, № 775. Урысыбзэк1э тхыгъэр адыгабзэм изылъхьагъэр Аюб Чэмышъо).