Мо орэдымрэ ащ икъэбарырэ тянэ, Чэтаухэм япхъу, бэрэ къы1ожьэу сэ1угъэ. Сэ, Шэуджэн Джэудэт, зыпц1 хэсымылъхьэу зэрэсфэук1оч1эу ык1и сыгу къызэрэк1ыжьырэм фэшъуашэу къэсэтхыжьы.
Кавказым Урысыер къытебани, ыхъунк1и, зэрипхъуи, фэук1оч1ыгъэр зэтыриук1и, къэнэжьыгъэр тыригъэстык1ы зэхъум, зышъхьэ езыхьыжьэжьышъугъэхэм Осмэн империем задзыжьыгъ.
Зы нэьгрэ нэмы1эми а зэо мыгъом хэмык1одагъэу унагъо ахэмытэу, унагъо зымыш1эжьышъун шъхьэзакъор ебэк1эу, гъаблэмрэ уз ц1анлъэмрэ къялыжьыгъэ т1эк1умэ ащыщ унагъо пш1ы заулэ Акщэхьир губгъом игъэхъунэ къуаджэ щагъэуцу ык1и адыгэхэр ащ Чэтэохьаблэк1э еджагъэх. Пцэл жьаур ят1ысып1эу, хъэдэн зэгодэгъэ псагъэр яч1элъып1эу, зы илъэс хьэзабэ зыщыпсэухэм икъынэуж чырбыщ дэпкъым пцэл бгыкъухэр тыралъхьэмэ, ахэм ач1ы1у къамылхэр тыраубгъомэ, къамылышъхьэм ят1э тыратакъозэ, унэхэр аш1ыгъэх. Тырку 1эшъхьэтетмэ Мариф къыфаусыгъ мо къуаджэм. Ащ итыгъэкъохьап1эк1э, шы илъыгъуипл1ык1э пэчыжьэу Шэуджэнхьабл ц1эу зыфэхъугъэ адыгэ къуаджэр т1ысыгъэ. А къоджит1ур зэрэзэк1элъык1оным нэмык1ырэ к1уап1э ямы1эу псэущтыгъэх.
Зикъош нахьыжъырэ зик1элэ закъорэ а зэо мыгъоу адыгэхэм къек1угъэм зыш1ухэк1одэгъэ Чэтао Пщымафэр лэжьэк1ошхуагъ. Къы1орэм уригъэдэ1оу, уеплъымэ-узщигъэгугъэу, а зэо мыгъом хихыгъэ у1агъэу ынэгу къытенагэгъэ тыркъом, ежь, Пщымафэ, ыгу имык1ырэ л1ыгъэр къыгъэшъыпкъэжьэу л1ы пытагъ.
Къуаджэм шъхьэзакъоу дэсыгъэ Тыгъу Сэфэрыр Пщымафэ зэрищэл1эжьи, хьак1эщым пыш1ыхьэгъэ пэшыр псэуп1эк1э фыхихыгъ. Хабзэм къаритыгъэ хьасэхэм коцыр щыраутымэ, хэтэрык1хэр къагъэк1ызэ, былым зырыз-т1урыт1ухэр къоджэдэсхэм я1э хъугъэ. Чэтэо Пщымафэ, тхьаматэм фэдэуи, Тыгъу Сэфэри шы зэтегъэпсыхьагъэ и1э хъугъэ.
Тыгъу Сэфэр ыныбжь илъэс пш1ык1уим итэу, ащ ятэ зэо блэк1ыгъэу зигугъу тш1ырэм хэк1одагъэу, янэ закъоу къыфэнэжьыгъэр къырищэжьэжьи, ихэгъэгужъ къыбгынэгъагъ. Янэ игукъаохэмрэ гъогум икъиныгъорэ фэмыщэчышъоу къуахьым идунай щихъожьи, къызэк1ол1агъэхэ ч1ы нэзым, лъыхъумэ къэмыгъотыжьынэу, мэз гъэхъунэ ц1ык1у горэм хат1ык1ыгъэ бэн пш1ык1ут1ум ащыщ ч1алъхьи, ягъогу техьэжьыгъагъэх. Хымэ ч1ып1эм щигъэш1эгъэ илъэсипл1ым л1ыпкъ иуцогъэ ныбжьык1эр зэк1ужьэу, 1ушэу, лэжьэк1ошхоу ыц1э ра1оу хъугъэ. Джырэ нэс ыщэчыгъэ къиныгъор ыгу имык1ыми, щы1эк1эш1у зэрэзыфигъотыжьын фаер гуры1ощтыгъэ ык1и ыгу илъ зэпытыгъ.
Гощэунай, Пщымафэ ипшъэшъэжъыем ытамэхэр ыгъэбылъыхэу, ынэшхъуит1оу ынэгу къаухъумэу бгы псыгъор ищыгъэу, ылъэкъо занк1эхэр озымыгъэлъэгъурэ адыгэ сэе к1ыхьэр къек1оу щыгъэу к1о зыхъурэм, зылъэгъурэмк1э – ар есырэм фэдагъ ык1и зыш1ош1ыжьырэ к1элэ пчъагъи ащ ехъуапсэщтыгъэ.
Чэтэо Пщымафэ ишъхьэгъусэу Гощмафэр зэрыпщэрыхьэк1о ц1эры1ом нэмык1эу, дэн-бзэным фэ1азэу, 1эпэ-1асэу, къоджэ бзылъфыгъэхэр иупч1эжьэгъухэу щытыгъ. Ыныбжъ илъэс шъэныкъом итыгъ шъхьэм къиныгъо 1аджи зылъэгъугъэ нэгум илъэс т1ок1ищ теолъагъо.
Гощэунаем янэр игъусэу хьасэм щылажьэрэмэ мэщ1ус афихьыгъэми, пчыхьэшъхьашхэр пэщым фырихьагъэми, агъэстыщт пхъэр зэпыригъэупк1ынэу къеджэми – Тыгъу Сэфэр елъэгъу.
Шэуджэнхьаблэ джэгухэм ащызэ1ук1эхэуи мэхъу. Чэтау Пщымафэ Шэуджэнхьаблэ к1он хъумэ – зэрэбынэу мак1о. Заом дыхэтыгъэ Шэуджэн Шъалихьэм зек1уал1эк1э, зэо 1отэжьыр амыухэу зэбгъодэк1ыжьых.
Гощэунайрэ Тыгъу Сэфэрырэ аныбжь хэхъо къэс зэш-зэшыпхъухэм афэдэу зыкъамыгъэлъэгъоным фэш1к1э апкъыхэмк1э зэпэчыжьагъэми, агук1э нахь зэпэблагъэ хъущтыгъэх. Дунаир зыпэ илъ нэбгырит1ум агу зэдилъ 1эш1угъэр зэрамы1ожьыгъэми, яш1улъэгъу имаш1о нахь лъэшэу зэрэблэрэр гуао афэхъоу ригъэжьагъ. Ныбжьык1ит1ум абгъэ дэлъ гуфэбэныгъэм зэрипхыгъэх. Дэк1ыжьэу зигъэбылъымэ – хэта защэщтыгъэр мо пшъэшъэ дэхэш1ур? Зыщыпсэурэ 1эгъо-благъэм Гощэунаер рипэсын фэдэ к1алэ исэу, ежь, Сэфэр, ышъхьэ къыригъахьэщтыгъэп. Гухэлъыш1у зек1уак1эу зэфыря1эм ил1ыгъэк1и, иадыгыгъэк1и емык1у гори хилъагъощтыгъэп.
Гощэунаем Тыгъу Сэфэр ылъэгъу къэсми гугъу-гук1аем ригъэзыщтыгъ. «Сыдэу к1элэ зэк1ужь, илэгъумэ къахэщы, ш1ык1аш1у, к1элэ чан. Тыгъу Сэфэр сыгу имык1эу илъэу сипкъынэ-лынэхэр нэмык1 горэм ратымэ – сыдэу зысш1ыжьын? Ар, сэрык1э, сыщымы1э папк1эри…» зыфэп1ощт гупшысэхэр пшъэшъэжъыем ышъхьэ къилъадэщтыгъэх.
Пчыхьэшъхьашхэм къынэуж зятэ къахьуабжъэ фырихьэу, къынэужым цыр ыхъэным ет1ысыл1эныр зихэбзэгъэ Гощэунае, янэ игъусэу зэды1уахыжьыгъэ 1анэр пытым рахьэжьыгъэу, хьэкъу-шыкъухэр зэдатхьак1ыжь зэхъум, ыгу илъыр фыхигъэпсыгъ.
- Ор, синэнэ дах, о Чэтэо Пщымафэ шхьэгъусэ уфэхъугъ, ар тхьэматэ пш1ыгъ, гуащэ о ухъугъ. Адэ, нан, сэщ фэш1к1э сыда къысфиугупшысэр?
Зымакъэ к1эзэзызэ янэ упч1э фэзыгъэуцугъэ пхъум ынэк1ушъхьэхэр къэушэплъыгъэх, ынит1у къаргъохэри зыгорэм зэригъэгумык1ырэр къыхэщэу, ынэгу дахэ ным ач1илъэгъуагъ.
- А сипшэшъэ дах, сыпсэм фэд, сибзыу к1эрак1, - ы1э ц1ынэхэр ылъэк1ыхэри, ы1э сэмэгумк1э ипшъэшъэжъые ынэгу те1эби, ижьабгъу1эк1э илъфыгъэ ыбгъэ рифызыл1агъ, ык1и, къыпидзэжьыгъ.
- Ар оры зи1офыр, синагъу, узыфаер оры къыхэзыгъэщыщтыр. Гуит1умэ азыфагу егъаш1эм гъогу дэлъ. Угу къыхэу1эу, уинэхэм ач1из хъоу, лъы фабэу угу къырифэк1ырэр къыгъэжъоу, уичъые ыгъэк1одэу зи л1ыхъужъ ш1у плъэгъуба, у1уч1агъэба? Джар тэ къытап1омэ – ащ хэк1ып1э къыфызэдэдгъотыщт.
- Щымы1э хъуна, синан! Ар мафэ къэси слъэгъоу, илэгъумэ къахэлыдык1ырэ лэжьэк1ошхоу, зэк1ужь дэдэу Тыгъу Сэфэр сыгу ипк1агъэри, зыслъэгъурэм ар – тинэплъэгъу къифэнэр тызыч1эхъопсырэ 1ошхъэмэфэ фыжьым ичъы1этагъэ сынэгу къыщепщэ. Адыгэч1ым ифэбагъэ фэдэу- рестык1ы.
Ным ы1ощтыр ымыш1эу нэуп1эп1эгъу заулэрэ щытыгъ, ет1анэ, ынэгушъхьэ ебэури, ипшъашъэ ыт1упщыжьыгъ. Къынэужым, ил1ы къахьуабжъэ фиш1и, щысып1э пэшым, Пщымафэм дэжь ихьагъ. Къахьор ритыгъ, ежьыри ет1ысэхыгъ. Пщымафэр къахьом зэ ехъуп1агъоу:
- Сыд о къызк1эпхьыгъэр къахьор, ти пшъашъэ къымыхьэу? Тыдэ щы1а ар?
- Типшъашъэ ыпэк1э къахьор сэрыба ш1у озгъэлъэгъугъэр? Сыда, типшъашъэ икъахьо нэмык1а? Арышъи, пшъашъэм ыц1э къызет1уагъэм, ащыгъум, ащ тытегъэгущы1.
- Тытегъэгущы1. Ори ош1э, сыфэсакъзэрэ ащ сэ сызэрэтегущы1эрэр. Къа1о, зыгорэ къехъул1агъэми – умыушъэф.
- Зигъо къэсыгъэр ары къехъул1агъэр, сишъхьэгъус – л1ыхъужъ горэм гуш1у фиш1ыгъ.
- Тэ къытэк1унэу щыт пш1ош1а? Хэт л1ыхъужъыр?
- А л1ыхъужъыр къытэк1унк1и хъун, мафэ къэси къытлъэхэт, уш1офш1эк1о шъхьэгъырытэу Тыгъу Сэфэр ары.
Мыщ дэжьым Пщымаф фэмыщы1эу къэхъупк1агъ:
- Ар сыд фэдэ хэбзэнчъагъ, шъыу? Уи1оф зылэжьырэм, уифэ1о-фаш1эхэр зыгъэцак1эрэм уипшъашъэ ептыныр къек1уна, шъыу? Хьау, хьау! Хъухэщтэп ар! «Пщымафэ и1офш1ак1о ипшъашъэ ритыжьыгъ»,- а1оу… Ар язгъэ1ошъущтэп ык1и язгъэ1охэщтэп.
- А си тхьэмэтэ маф! Сичъыгай! Сижьау, сиегъэзып1э лъап1! Сыд пай ар аущтэу зык1ап1орэр? Мо 1эгъо-ч1ыгъом ис набжьык1эхэм ар анахь лэжьак1оу зэрэщытыр, хэбзэ зэк1ужь к1алэу зэрэщытыр ори ош1э…
- Орэхъу мо гущы1эр ухыгъэ! – ымакъэ ыгъэлъэшэу къы1уагъ Пщымафэ.
Тхьэматэм ы1уагъэм утегущы1эжьыныр хэбзагъэп. Арыти, Гощмафэ ыгу пи1онт1ык1ызэ, къахьуабжъэр ы1ыгъэу, шъхьэгъусэм ипэш къик1ыжьыгъ. Гощэунай тхьамык1эр хъугъэм к1эупч1эжьыгъэп.
Пытым зэритэу ятэ ымакъэ 1этыгъэ зэхихыщтыгъэ. Тыгъу Сэфэр а 1офым икъэбар фыхигъэпсыгъэ ык1и фи1отагъэп – ар зыщигъэгъупшэжьынэу ыукъэдыгъ.
Нэфыр зэрэшъэу Пщымафэр Тыгъу Сэфэры къеджэри, ри1орэр зыми зэхимыхыным фэш1 – шъэфык1э ри1агъ:
- Уи1эшэ-шъуашэхэр угъоихэри, уишы-уанэ зэтегъэпсыхь.
Къэгущы1эгъэ Пщымафэм и1ок1э-ш1ык1эхэмк1э, ч1ыгум еплъыхэу щыт Тыгъу Сэфэр и1оф зынэсыгъэр къыгуры1уагъ. Пэшым ч1ахьи, хьафыбгэ щыгъыныр къызщырилъи, ятэ къыч1эныжьыгъэ адыгэ къэмэ закъор къызыгурилъхьагъ, ащ къынэужым, мэщым ч1ахьэри, бэ темыш1эу, шы-онэ зэголъыр и1эдэжьэу, къыч1эк1ыжьыгъ. Шым ыбгъуит1ук1э агохьэгъэ нэбгырит1ур блыным къыдэк1ыхи, къоджэ дэк1ып1эмк1э яшыпэхэр агъэзагъ. Охьтэ т1эк1у теш1агъэу, гущы1эр ыубытыгъ Пщымафэ:
- Непэ нэсыфэ Тыгъу Сэфэр, дэгъоу усфэлэжьагъ, емык1у зыпари пхэслъэгъуагъэп, ау ори уиунаеу зы 1оф горэ зэхэбгъэуцон фай. Сэ ск1уач1э къыхэ1агъ, арышъ, сич1ыгухэр ныкъуахьэу стыщт. Ахъщэу къыостырэр штэри, узыдэк1ошъущтым нэс к1о. Сызыч1эхъопсырэ закъори – мыщ благъэу зыкъыщымыгъэлъэгъонэу ары. Арышъ, к1ал, уихъэкъ хьалэл къысфэш1.
Ар ы1уи Пщымафэм, ы1э къыщэигъ. Зи1эгу ыубытыгъэм ынит1оу ч1ым еплъыхырэмрэ зэо мэхъаджэм къыщытыращэгъэ тыркъоу хъублаблэмрэ Тыгъу Сэфэр ыпашъхьэ ит л1ым зяплым, тхьэматэр джащ нахь къиныгъо химыгъэфэным пайк1э, ащ исэмэгук1э ч1элъ ахъщэр иджыбэ рилъхьагъ ык1и, шым зыридзи, ащ елъэндэкъэуагъ. Бэдэди темыш1эу къызэмыплъэк1ыжьыгъэ шыури, ежь, шыум къыгъэутысэгъэ сапэми хэк1одэжьыгъ.
Пщымафэ шыум ч1элъыплъэжьынэу к1уач1э зыхигъотэжьыгъэп. Къыгъэзэжьи, иунэ къэк1ожь зэхъум, ыш1агъэр шъхьэм имык1эу къэсыжьыгъ, ау ч1эгъожьыгъэми ч1эмыгъожъыгъэми – иш1эныр ыш1эгъах ык1и ар зэблихъужьыным зи амал и1эгъахэп. Шъыпкъэр п1ощтмэ, а чэщ-зымафэр Пщымафэ к1ыхьэ дэдэу къыщыхъугъ ык1и, ащ щыублагъэу ыгу къифагъэ гъурзэм и1эпкъ-лэпкъыхэр зэхифызыхьэу, къехьылъэк1эу ыублагъ. Унэм дис шъхьэгъусэмрэ ипшъэшъэжъые закъомрэ анэгу ч1эплъэжьын ымылъэк1эуи хъугъэ. Адыгэхэм зэры1оу мак1э хъугъэ гущы1э зэфэдзым – гукъаор егъэбагъо. Ыш1эгъэ гукъаор зеш1ахэм ыуж, чэщ –зымафэу к1ыхьэ дэдэ къыщыхъугъэм ыужырэ мафэм Чэтэо Пщымафэ шэсыри Шэуджэн Шъалихьэу зэо мэхъаджэм илъэхъан зыдэзаощтыгъэм дэжь хьэк1ак1о к1уагъэ.
Гощэунай щы1эныгъэм щымыгугъужь фэдэу хъугъэ. Зылъымыплъэжь – зымыукъэбзыжьыным мышхэжьышъури къыхахъуи, одыбзэ хъугъэ. Бжыхьэр къызехьэм, ащ фэдизым иджэуапэу – сымаджэ хъуи, п1эм хэфагъ. Сымэджэщым защэм, «дэгъоу шъуеплъ, 1эзэгъу зимы1э узым зэлъиштагъ»,- къара1уи, яунэ къащэжьыгъ.
Ш1улъэгъу гуузэу фэхъугъэм пкъы узыри зэлъиубытыгъ. Мо уз мыгъом ишъэф ы нэбгырищымэ азыфагу дэмык1эу, зыми рамыгъаш1эу зыда1ыгъыгъ. Тыгъу Сэфэр рагъэш1энэу амал и1агъэп. Пшъэшъэжъыем ыгу зэк1одыпэм, узым ишъэф нафэ ыш1ымэ хъужьын ш1ош1эу, янэ елъэ1угъ:
- Синэнэ дах! Сэ сигъаш1э ыгъунэ къызэрэнэсыгъэ зыдэсэш1эжьы, зэхэсэш1э. Арышъ, сыолъэ1у, 1офыр зытетыр къыхэмыгъэщэу, адык1и-модык1и макъэ гъэ1ури, адыгэ шъуашэк1э фэпагъэу, шы къарэм тесэу, тишъхьаныгъупчъэ блэк1эу сэгъэлъэгъужьыри, сыпсэ закъоу зэслъэшъожьырэм и1оф сыухын, сидунай рэхьатэу схъожьын.
Гощмаф зэрэфэлъэк1эу макъэ зэримыгъэ1угъэ 1эгу-чъы1ум къыринагъэп, ау мафэ къэси: «Къэк1уагъэба?», - зы1оу къэк1эупч1эрэ ипшъэшъэжъые гупсэ ри1ожьын ымыгъотыжьыхэ хъугъэ. Арити, ным ыгу ыпхъу фэузыти, фэмыщы1эжьыным зынэсым, Тыгъу Сэфэр ипэшэу зы1уамыхыгъэр мэзибл хъугъэм ихьи, ригъотэгъэ хъулъфыгъэ шъуашэр зыщилъи, шы къарэм уанэр тырилъхьи, шхомлак1эр шыш1о1ум ш1охыридзи, пшъэшъэжъыер зэрылъ пэшым 1уубгъук1ыгъэ пчэмк1э, ыпхъу зэхыригъэхэу:
- Адыгэ шъуашэр щыгъэу, шы къарэми тесэу къэк1о, сипшъашъ, - ы1ори, джагъэ.
Ар ы1уи, псынк1э дэдэу шэси, хатэм дэк1ып1эу и1э къэлапчъэмк1э ишыпэ ыгъэзагъ, ет1уанэ урамымк1э к1ори, ипшъэшъэжъые зэрылъ пэшым ишъхьэнгъупчъэ блэк1ыгъ. Гощмафэ ыпкъ дахэу ищыгъэу тесыгъ. Зыкъыримыгъэш1эжьыным фэш1ык1э- адырабгъуи, модырабгъуи плъагъэп. Шъхьэныгъупчъэмк1э къэмылъэгъожьынэу зыщэхъум, шым елъэндэкъаори, адырэ урамымк1э щагум къыдэлъэдэжьыгъ. Шыр шэщым ч1игъэлъэдэжьи, зыпыригъэтэкъужьыгъэ хъулъфыгъэ щыгъынхэр шэщым щыч1идзыхи, Гощэунай ипэш зелъадэм, шъхьэнгъупчъэ быхъуп1эм бгъэк1э телъэу, ынат1э апчым егъэзыгъэу, зыпсэ хэк1ыгъахэу ипшъэшъэжъые закъо ылъэгъужьыгъ.
Джащ нэсыфэ зыми зэхимыхыгъэ шъхьэрык1ыр, хьадэр за1этыжьыгъэ мафэм щыригъажьи, лъфыгъэ уз зылъэгъугъэ Нанэм хъугъэ пстэури хэлъэу, ипшъэшъэжъые къы1орэм фэдэу, а тхьамафэм къыпчъыжьыгъ.
Мо гук1одыгъо къинышхом угу к1игъэузык1эу зы орэд къыч1эныжьыгъ. Ар муары:
А си Сэфэр, а сэ си Тыгъу!
Ощ нэмык1ырэ сэ симыгугъу.
Лъы къысч1энэжьыгъэп, сыгъугъ.
Нэф мышъэу къак1уи – сытыгъу,
Нэф мышъэу къак1уи – сытыгъу.
Шыу зэтесэу зэ блэрэк1ыжь,
Сэшхор языбгъу зэредзэк1ыжь.
Зэ закъо сэрэлъэгъужь –
Мо узым сэ серэл1ык1ыжь,
Мо узым сэ серэл1ык1ыжь.
Сятэ сикъэ къытешъумыгъахь,
Тхьэм херэмыгъэк1ыжь сигунахь,
Сыныбжьык1эу хьадэгъу сфиш1ыгъ.
Бащэ хъугъэр сиш1улъэгъуныгъ,
Лые хъугър – сиш1улъэгъу дах.
Чэщ мэзагъом жъуагъо къыхэщырэп.
Уз уи1эмэ – нэф шъырэп.
Нит1ум амылъэгъужь хъугъэ
Ш1уц1эгъак1эр – ощъуапщэрэп,
Ш1уц1эгъак1эр – ощъуапщэрэп.
1оныгъу, 1994 илъэс
Джэудэт Шэуджэн Измир дэс. Афион вилайет, къалэ ц1ык1оу чылэр зэпхыгъэр – Султан Дагъи, чылэр Ак-Баба