Къэбарэу къэстхынэу мурадэу сш1ыгъэр мо тхьапэр къыздик1ыгъмк1э къезгъэжьэнэу сэ1о: ар Адыгэ республикэм иинститутэу гуманитар ш1эныгъэхэм яушэтын апылъым ибиблиотек ары. Институтэу зыц1э къес1уагъэм фэмынэ1уасэхэм апае гущы1э заулэ ащ къыпыс1ухьэн.
Тызэрыс хэгъэгоу Совет хабзэу тызырыпсэущтыгъэм сыд фэдизырэ ш1оигъэ къыраупц1эхыми, зымыхъужьыщтым, ащ илъыгъэ ц1ыфлъэпкъ бзыпхъэхэм адыгэ лъэпкъэу тыкъызэтыригъэнагъ: бзэр! Бзэр! Тянэхэм абзэу тиныдэлъфыбзэр тыбзэу джыри фэбэ-фабэу телъ, а бзэмк1э теджэ, тэтхэ, орэдхэр къырытэ1ох, тырэгущы1э, тырэсэмэркъэу, ет1уани, адыгэм зэри1оу, тыкъырэшъо ык1и тырэшъуе. Совет хабзэр хэгъэгум зырагъэуцуо уж, хэти илъэпкъ фэлэжьэшъуным иамалхэр агъэпсыгъагъэх. Еджэгъэш1оу ахэтыгъэр мэк1агъэ нахь мыш1эми, ахэм ащыщхэм, ыпк1э хабзэм къаритызэ, чылэхэр къак1ухьэмэ, нахь губзыгъэу гупшысэхэрэр къыхыгъэщэмэ, къэбарэу къак1эрахырэр къатхыжьыщтыгъэ. А лъэхъаным араб хьэрыфымэ арылъэу адыгабзэк1э тхэщтыгъэх (къынэужым, 1928-рэ илъэсым адыгабзэм итхэн-иегъэджэнхэр латин хьэрыфхэмк1э къагъэлъагъо хъугъэ, 1937-рэ илъэсым щыублагъэу урыс хьэрыфхэмк1э зэгъэпэшыжьыгъ). Ахэр джы тэ къытэнэсыжьыгъэх.
Сызыдэлэжьэгъэ тхьапэм итхагъэр зэрытхыгъэр латин хьэрыфхэр ары. Къэбар тхыныр зыщыухыжьырэм ыч1эгъык1э урыс хьэрыфхэмк1э мыщ фэдэу к1этхагъ - Мэзыжьэкъу Ахьмэд ( Мезужок Ахмед). Бзит1умк1э тхыгъэ лъэкъуац1эмрэ ц1эмрэ якъоожьыгъэу щыт, ахэм ач1эгъык1э – датэу затхыгъэр к1этхагъ – 16/VI – 1936.
Джыри зы гущы1э. Т1эк1у къысфэзыгъэхьылъагъэр: 1) адыгэ литературабзэм имылъэу зэрэщытыр ары; 2) адыгабзэм макъэу хэтыр икъоу хьэрыфхэмк1э къызэрэмыгъэлъэгъуагъэр; гущы1э заулэ ямэхьан икъоу къызэрэсымыубытыгъэр (а гущы1эхэм аужык1э упч1э тамыгъэр щытыщт). Ауми, а къэбарым имэхьан къытгуры1онэу къысщэхъу.
Зигугъу къэсш1ыщтыр Гусэрыкъо Шыхьанчэрые ыкъоу Къымчэрый. Адыгэ лъэпкъэмк1э ар къызэхэк1ыгъэр жанэхэр ары, Гырунэ чылэ дэсыгъ (еплъ А.Чемсо. Гривенно-Черкесская станица. Краснодар, 2002), оркъ унагъом къихъухьагъ. Дзык1ол1 к1элэ 1этахъомэ афэш1 щы1э еджап1эр 1838-рэ илъэсым къыухыгъ ык1и ащ къыщегъэжьагъэу офицерэу (арабыбзэк1э – забит, тыркубзэк1э – сабай) урысыдзэм хэтэу, инахьыбэрэмк1э, адыгэмэ язэожьыгъ. Полковник (тыркубзэк1э – албай) тэмэтелъхэр зэрэтелъэу абэдзэхэ ч1ыгужъым ыпсэ щы1урахыгъ.
Гусэрыкъо Къымчэрые зэраук1ыгъэр
Гусэрыкъо урысыдзэр ы1э илъыгъ. Дзэр, Абэдззахэр ыгъэкощынэу, ч1имгъэсынхэу къак1ощтыгъэ. Къызэк1ом бжъэдыгъумэ губж къафидзыгъэу щытыгъ: «къызызгъэзэжьык1э бжъэдыгъухэмрэ тэрырэ тызэрэш1эн», - къари1огъагъ. Ежь ыгу зэмы1урэр аригъэук1ын фитыгъ. Гъоимык (?) кинязэр (урыс гущы1эу – князь- пщы – зыфи1у- Ч.А.) ахэтыгъ. Дзэм гъунэ имы1эу иныгъэ. Чэщым 1ошъхьэныкъо (зигугъу къыш1ырэ 1уашъхьэр Хьэлъэкъуайрэ Пчыхьэлъыкъуайрэ якъыблэ лъэныкъок1э щыт – Ч.А.) дзэр 1улъыгъ. Бакинскэр джы зыдэщысым дэжь абэдзахэмэ къагъэгъунэщтыгъэ. Очэпщыерэ Бакинскэмрэ джы зэфрягъунэгъу хъужьыгъэм хъожь ку горэ и1агъ аш абдзахэр къэк1огъагъэу: «Ащ хэф», - а1уи Гусэрыкъом ра1уагъ. Зыра1ом, дзэм нэбгрэ 200 фэдиз шыуи, мэз хъор къаригъэуцухьагъ. А мэзэу къаугъэм зыпари къыч1эк1ыгъэп. А мэзымрэ дзэу зыхэк1ыгъэмрэ са 100-горэ (сажунишъэ горэ – зыфи1у. Зы саженыр метрит1урэ сантиметрэ 13 мэхъу) азыфагугъ. Гъоилик кинязым доклад фиш1ын ыгу хэлъэу, шыу 200-ри мычыжьэу ыуж итыгъ, адырэми мыдырэми Гусэрыкъом цщэмрэ азыфагук1э мыстхъэлъэ пырыпыцу т1эк1у горэ итыгъ. Шыу закъо горэ, дзэр къаплэми къылъэгъоу, Гусэрыкъор зыхэты купыми алъэгъоу, зы шыу закъо горэ хэтыгъ. Пыиныгъэ хьисап фаш1ыгъэп. Дзэр къежьэжьи, Гусэрыкъор апэ итэу къызелъэгъум, къешэси, а шыу закъор Гусэрыкъом къеуи, Гусэрыкъо къыригъэфэхыгъ. Гусэрэкъом иш рифыжьи, ыубытын, зыдищэнэу ыгу хэлъэу, мыдрэхэр шъхьэрылъэдагъэх.
Зышъхьэрылъадэхэм къяуи, Щэбанэмэ ащыщэу к1алэ горэ къыук1ыгъ. Къыузэндымэ къяозэрэ гъогугъуе къяуагъ, щэ нэк1 ыудзыгъэп. К1эныпэ (ч1ыпэм ыц1 – Ч.А.) къизэрэгъэзыхьэгъэх. Щэ рыонэр ыухыгъ. Хьисап фадзыгъ. Къамыщ ут1онк1агъамк1э ишы ытхьак1умэлапшъэ дэуагъ, бгъашхъом фэдэу ежьэжьыгъ. А1эпык1и, к1ожьырэ дзэм ыгу к1оди, къыгъэзагъ. Абдзахэр къэукъори, а мафэм къязэуагъэх. А ч1ыпэм пачъыхьэм ык1уач1э зэрихьыл1эгъэ дзэр, къыгъази, къэк1ожьыгъ. А шыоу а лъэхъаным къяогъагъэр Хьажъыуежъыекъо Алэр ары Гусэрыкъо къэзыук1ыгъэр, а шыу закъор арыгъэ.
Джы нэбгырит1умэ урысыбзэк1э ятхыгъэхэр сапашъхьэ илъых: зыр – В.Солтан, ят1онэрэр – К.Гейнс (т1ури зэрэмыупыс хэк1ыхэр алъэкъуац1эхэмк1э къэош1эх). Т1ури Пщыхьэ псыхъо щызэрагъэпэшыгъэ дзэм офицерхэу хэтыгъэх. Сызэрэгугъэрэмк1э т1ури зэрэмыш1эщтыгъэу ары.
1856 илъэсым щыублагъэу 1862 илъэсыри къыхиубытэжьэу Кавказ к1этыгъэ Урысыядзэм ипэщагъэу, ц1ыфлъэпкъэу ащ к1эсыхэм ятхьэмэтагъэу, нахь к1эк1эу къэп1он зыхъурэм – Кавказым ипачъыхьэныкъоу щытыгъэ фельдмаршал А.И.Барятинскэу 1859 илъэсым ишышъхьэу мазэ имам Щамилэр гъэр (арабыбзэк1э – гъасыр, тыркубзэк1э – ясыр) зыш1ыгъагъэм иблэк1эу ежь Урысые империем императорэу Александрэм II, ышнахьык1эмэ ащыщэу Михаил зыц1эр къегъак1о. Мэзаем ыхэмэ адэжь 1863 илъэсым шапсыгъэ ч1ыгур къызэпыречыри, Абэдзахэ къехьэ. Ар зыухъумэу ык1и дэзык1ухьэщтыгъэр Адъгум псыхъо щызэрагъэпэшыгъэ дзэр арыгъэ. Пачъыхьэныкъор Псэкъупсэ псыхъо зынэсырэм ыуж, ащ зэпырык1ыныти, Пщыхьэ щаугъоигъэ дзэм игъусэу, тыгъэкъок1ып1э лъэныкъомк1э ыпэ ригъэхъунэу арыгъэ.
В.Солтан зэритхыжьырэмк1э пачъыхныкъоу Михаилым игъусэу къак1ощтыгъ Кубань ит дзэм ипащэу генерал-лейтенант Евдокимовыр. Ащ иунашъок1э адыгэ къумал-бзэгухьэмэ къуашъохэр (баркас, инджылызыбзэк1э – launch) къагъотыгъэх, ау псыхъор лъэшэу зэрэчъэрэм щэхъу хэмылъэу, ахэр къызэпыригъэзагъэх ык1и псым ыхьыгъэх. Пкъэу зэхэпхагъэхэр псыхъом тыралъхьэмэ аш1оигъоу чэщ реным ебэныгъэх, ау псыихъм ык1уач1э дзык1ол1ыхэм анахь бэлахьэу къыч1эк1ыгъ.
Псэкъупсэ исэмэгубгъу зыщызгъэпсэфыгъэ пачъыхьныкъо, гъусэхэр и1эу, псыхъом шыоу хахьэри зэпырык1ыгъ, Пщыхьэ псыхъо щызэрыгъэпэшыгъэ дзэр къык1ухьэзэ, ш1уфэс арихыгъ. Псэкъупсэ ижьабгъу нэпкъ ар зытеуцуагъэр сыхьатныкъо хъугъэу, тыгъэкъок1ып1э лъэныкъом, Пк1ашъэ псыхъом инэпкъыхэм адэжь яшыпэхэр агъэзагъ.
В.Солтан зэритхыжьырэмк1э: "Апэ итэу к1ощтыгъэр кавалериер арыгъэ, ащым ыпэ, авангард фэдэу, итыгъэр милициер арыгъэ (Урысыем ыштэрэ ч1эгу пэпчъ милицие ащызэхищэщтыгъ. Зигугъу тш1ырэ лъэхъаным щы1агъэх Нэтхъоджэ, Шапсыгъэ, Бжъэдыгъу, Къэбэртэе милициехэр. Мыщ дэжьым зигугъу къыш1ырэр Бжъэдыгъум имилицие ары – Ч.А.). Мэзыр зэщеунэт1эл1эжьырэ бгы тешъом псынк1эу, хэбзэ гъэнэфагъэу хэлъэу, дзэр дэк1уаещтыгъэ. Милициемрэ татар (ары авторыр адыгэхэм зэряджагъэр – Ч.А.) шыу купымрэ а ч1ып1эр ары зыщызэ1ук1агъэхэр ык1и адрэхэм шхонч зэхаор къырагъажьи, ет1уанэ зэк1эк1ожьыхэу аублагъ. Гусэрыкъо Къымчэрые зипэшэ шыуишъэ хъурэ милицием ахэм щамбул афадзыгъ нахь мыш1эми, ау ахэр псынк1эу афынэ алъэк1ыщтыгъэп, е, ащ фэдэ аш1энэу фэягъэхэп, сыдэу щытми, полковник пашэр изакъоу зэк1эми апэ ит хъугъэ ык1и татархэм ар къауцухьэри, зэхаупк1этагъ. Ар псынк1э дэдэу хъугъэ ык1и, гъэнэфэгъахэ, 1эпы1эгъу ащ фэпш1ыныр амалынчъагъ. Нахь тылъык1отагъэу, адрэм фэдэуи, мэз шъолъырэу гъогум къебгъук1орэм, шхонч зэхаоу къыщаш1ыгъэм ищэхэр ащащхэри пщышхом (Михаил –Ч.А.) ык1и ащ къыдеушъэк1ыхэрэм яхьэнэ-гъунэмэ ащышъуещтыгъэх".
К.Гейнс зэритхыжьырэмк1э, мэзаем и 26 Пщыхьэ псыхъо дзэу ежь зыхэтыр къыдэк1ыгъ ык1и и 28 Пк1ашъэ псыхъо чэщыр щырыхыгъ. Ыужырэ мафэм сыхьатыр пш1ымэ адэжь Псэкъупс псыхъ ижьабгъу нэпкъ зынэсыхэм, псыхъом иныдж горэ къагъотыным лъыхъунхэу даублагъ.
К.Гейнс къетхы: «Къэсэйхьэблэ чылэм дзэр къеблагъэ хъугъэ. Сыхьатыр пл1ым Адэгумыдзэр къэлъэгъуагъ ык1и, пачъыхьэныкъор къэухъурэигъэу псыхъом иадырэбгъу нэпкъ аубытыгъ. Пачъыхьэныкъор иныоу псыхъом зэпырык1ыгъ".
«Ты1ук1ыгъагъэп вёрстит1ук1и (зы верстар 1,06 километрэ мэхъу – Ч.А.) ч1ыгу нэк1эу апэрэ бгыхэм анэсыжьырэм шыудзэ куп ин хьазыр нахь благъэу тызэряк1ол1эщтым къежэхэу авангардым гулъытэ фиш1ыгъ. А къушъхьэч1эсхэр (адыгэхэр – Ч.А.) 1урифынхэу, ежь, Бжъэдыгъу округым итхьэматэу, полковникнэу Гусэрыкъо Къымчэрые ыпшъэ рилъхьэжьыгъ. Зивинтовкэмэ апэхэм ак1оц1ык1э шъолъырих зэри1эхэмк1э у1эшыгъэ къэзэкъхэр ежь зипэщэ милицием гъусэ фыриш1ыхи, ыпэ к1отэнэу фежьагъ, щэхэмк1э яоным диублагъ. Къушъхьэч1эсхэм агу джэнджэшыгъэ къы зэрихьэрэм егуцафи, Гусэрыкъо Къымчэрые ахэмрэ милициемрэ мэкъэшхо афиш1ыгъ, ишыудзэм ыпэ ишъыгъу чъэзэ, блэгъа1оу ар къызэзыгъэблагъэ зыш1оигъо иджэгъогъухэ машэм итхэм ягуцэфагъэп: нэбгырый нахь мыхъурэ ишыухэмк1э ар къэухъурэигъэу, метри 150 фэдизык1э ахэм апэчыжьэу къяпсэгъэуагъэх ык1и, Гусэрыкъо Къымчэрые, ащ пэблагъэу къачъэщтыгъэ офицерыр, ет1уани – нэбгырищ зэра1оу, шыхэм къя фэхыгъэх.
Фэе-фэмыяшъохэу ыуж итхэу Гусэрыкъо Къымчэрыем къыдагъэщтыгъэ милиционерхэм зэмыжэгъэгъэхэ шхонч зэхаом ымакъэ армырэу ыш1ыгъэх ык1и зыкъагъэзэжьыгъ. Къэзэкъ шыу шъит1у, зы драгун дивизион (ар шыу 60-70 фэдиз мэхъу – Ч.А.), шыхэм къыращэк1ырэ топит1урэ ракет станокищырэ (машинищырэ зыфи1у – Ч.А.), ахэм анэмык1э Абдрахьман зипэщэ къэбэртэе милициер зэра1оу, ахэр зыхэфэгъэ тхьэмык1агъом къыхащыжьынхэу, быбыгъэх. Нэгъэуп1эп1эгъук1э къатырахыжьыгъ полковникымрэ ащ игъусэу къаук1ыгъэхэмрэ къушъхьэч1эсхэм ат1эк1ыгъахэхэу; джэгъогъухэр тищамбул емыжэхэу, тижьабгъук1э щыт мэзым хэхьэжьыгъэх.
Гъатхапэм иапэрэ мафэм милиционерхэм ащыщэу ук1ыгъэ хъугъэхэр: зы штаб-офицер (апшъэрэ офицер, Гусэрыкъо ары –Ч.А.), зы обер-офицер (гурыт офицерхэм ащыщ – Ч.А.), шыуит1у; ахэм ащыщэу нэбгырипл1ыр у1агъэ; нэмык1ырэ дзэхэм у1агъэ щыхъугъэх зы обер-офицерырэ зы къэзэкъырэ. Адрэхэр зэк1эри псаох. Абдрахьман зипэщэ милицием, къэбэртаймэ анэмык1эу, ермэлыхэри ахэтыгъэх. Уахътэмк1э узэч1э1эбэжьхэм ахэр къушъхьэм ч1эсыгъэх ык1и ахэр ащ къызыч1эк1ыжьхэм Прочный-Окоп пэмычыжьэу Армавир (Ермэлхьабл – Ч.А.) щагъэпсыгъ».
«Пшызэ иадырабгъу (адыгэ ч1ыгур ары зыфи1орэр – Ч.А.) къэралым ищык1эгъагъ ежьыхэр (адыгэхэр – Ч.А.) зык1и ащ ищык1эгъэгъахэп», - къетхыжьы Кавказ ч1этыгъэу,
Кавказ заом ыуж мэзэ заулэ нахь темыш1эу генерал тэмэтелъыхэр зыратыгъэгъэ Р.А.Фадеевым. А гущы1эхэм яшъыпкъагъэ къеушыхьэты мо хъугъэ-ш1агъэу ыпшъэк1э къэттхыгъэ къэбарым: урыс бырыкъым ч1этэу мощ фэдизырэ зэогъэ адыгэл1ыр, къызэрэсщыхъурэмк1э, ямыщы к1эгъэжь зэхъум (заор ыч1эм фак1ощтыгъ), нэрылъэгъоу арагъэук1ыгъ.
Згъэфедагъэ тхылъхэр:
Адыгэ республикэм иинститутэу гуманитар ш1эныгъэхэм яушэтын апылъым ибиблиотек: фонд 1, папка 47, дело 99.
Кавказский сборник. Тифлис, 1880, Т.V;
В.Солтан. Военные действия в Кубанской области с 1861-го по 1864-й год.
Кавказский сборник. Тифлис. 1882. Т.VIII.
К.Гейнс. Пшехский отряд
Р.А.Фадеев. 60 лет Кавказской войны.
Р.А.Фадеев. Письма с Кавказа.
Р.А.Фадеев. Записки о Кавказских делах. Москва. 2007
Газета «Кубанские областные ведомости», 1889, 5 августа, № 31