Черкесский календарь. Февраль

МЭЗАЙ

Мы мазэм НЭГУМЭ ШОРЭ ри1орэр «К1ымэфак1», Пшызэ шъолъыр щыпсэурэ шапсыгъэмэ ра1орэр «Пэтэлъэжь». Ащ къик1ырэр, к1ымэфэ щылэм ра1орэ «Мэзэталъ»-эм укъыпкъырык1ымэ: пэ[лъэшы]жьы, пэ[пхъэшэ]жьы, зыфегъадэ, енэкъокъужьы.

«МЭЗЭТАЛЪЭРЭ» «ПЭТЭЛЪЭЖЬРЭ» ЯЗЭНЭКЪОКЪУ

«А Мэзэталъ, - е1о Пэтэлъэжьы, - о плъэдэкъапэ зэрытым сэ слъэхъомбэжъые итыгъэмэ, хьэ лъэмакъэм шы лъэмакъэ зезгъэш1эу, шы лъэмакъэм топыо макъэ зезгъэш1эу, хьаку пчъэ1ум ш1эпхъаджэхэр ныом 1уезгъэш1ыхьэу, л1ыжъыми а дэдэр шхылъэм дезгъэш1ыхьэу чъы1э къэсш1ыныгъи, ау мафэхэр нахь к1ыхьэ хъухи, тыгъэм пчэгур ыубытыгъэшъ, сыамалынчъ».

К1ЫМЭФЭ АДЫГЭ ДЖЭГУК1ЭМЭ АЩЫЩХЭР

Чын

Джэгук1эм ищык1агъэхэр чынрэ к1эпщырэ. Чыныр зыхаш1ык1ырэр былым п1эшъэ бжъакъу, е, къужъэепхъэ. Пстэуми анахь дэгъук1э алъытэрэр псыцубжъэм хэш1ык1ыгъэр ары. Псыцубжъэ чыныр л1ытехьагъу заулэмэ зэ1эпахэу я1эу хъущтыгъэ. Пэнэхэс щыпсэурэ Тэхъутэмырмэ 1892-рэ илъэсым Гырунэ (Гривенно-Черкесская) къыздырахыжьыгъэгъэ чыныр 1960-рэ илъэсхэм анэсы, агъэк1одыфэ я1агъэу ежьхэм къа1отэжьы. Чыныр 1эхъомбэ пэрытит1умк1э «къытырадзэ» (агъэчэрэгъушъ, ат1упщы), к1эпщымк1э агъэблы. Псынк1э дэдэу чэрэгъу зыхъук1э, «чыныр къыгъэ» а1о, «мэбыумэ», нэшэнэ дэгъук1э алъытэ.

Чын джэгук1эмэ ащыщых: «Зэгъэутэк1ыр», «Хахьэр», («Бэджэ гъак1ор»), «Зэфыщыгъэтыр», нэмык1хэри.

Чын «Зэгъэутэк1ымрэ», «Зэфыщыгъэтымрэ» зыщеш1эхэрэр мылы, е дэгъоу убэгъэ осыр арых, нэбгырабэ щызэдыхэлэжьэн алъэк1ыщт.

«Зэгъэутэк1ыр». Апэ рапш1эу джэгум хэлажьэхэрэр къапчъых, е пхъэдз радзэшъ, «чэмахъор» агъэнафэ. Ар ежь ичынэ нэмык1ымэ яемэ аригъэутэк1ын фае, адрэхэр 1эк1эк1ыжьыным пылъых. Апэу зичынэ 1эхъо чынэр зэутэк1ырэр «чэмахъо» ехьэ. Тек1оныгъэр зиер анахь мак1эрэ 1эхъо ихьэрэр ары.

«Зэфыщыгъэтым» щытек1уагъэк1э алъытэрэр «агъэблыгъэ» чынмэ ащыщэу зиер анахьыбэрэ «мыл1эу» (мык1осэжьэу) щытырэр ары.

«Хахьэ». Чыныхэр ос убагъэм щагъэблыхэшъ, ос куум хагъахьэх. Апэ итым «чынэ пэрыт, е, хахьэрэр» ра1о. Ащ шъхьафитэу ежь зэрэш1оигъоу чынэр ефы. Ыуж итхэм яехэр ащ илъэуж рафынхэ фитыхэп. Апэ итыр, ичынэ зык1уасэк1э, къэуцу. Ыуж итыр ащ ичынэу «л1агъэм» ригъэутэк1ын фае. Аущтэу зиш1ышъук1э, апэ итэу хэхьэн фитэу мэхъу. Анахьыбэрэ зичынэ пэрытыгъэр атек1уагъэу алъытэ.

«Бэджэ гъак1ор» ащ зэрэтек1ырэр - хэти зэрэфаеу, ау зы лъэныкъо хахьэу анахь чыжьэу зичынэ зыфыгъэм тек1оныгъэр зэрэратырэр ары.

ЛЪЭРЫЧЪ

Лъэрычъэр зыхаш1ык1ыщтыгъэр пхъэрэ гъуч1ычырэ е пхърэ мэш1о1эдэ ныкъорэ.

Лъэрычъэм епхыгъэу джэгук1э заулэ щы1. Ахэмэ ащыщых: «Къэубытыр», «Зегъэхьыр», «Зэпачъэр».

«Къэубыт». Ыпэ рапш1эу «чэмахъор» агъэнафэ, ет1анэ зэк1э зэбгырэчъых. Ащыщ горэм 1эк1э енэсынэу «чэмахъор» ахэмэ ак1элъежьэ. Апэ зэнэсырэр «чэмахъо» мэхъу.

«Зегъэхь». Мы джэгук1эм хэлажьэрэмэ лъэрычъэ зырыз нахь ак1эмылъэуи, т1урыт1у ак1элъэуи мэхъу.

Лъэрычъэ зырыз нахь зык1эмылъхэр зэралъэк1эу къачъэхэшъ, агъэнэфэгъэ ч1ып1эм щык1эдзагъэу, лъэкъо шъхьафитымк1э демы1эжьхэу зырагъэхьы. Анахь чыжьэу зезыгъэхьышъурэр атек1о.

«Зэпачъ». Ч1ып1ит1у агъэнафэу, ахэмэ азыфагу илъ гъогур нахь псынк1эу зычъыщтымк1э зэнэкъокъух. Мыщ хэлажьэрэмэ лъэрычъэ т1урыт1у ак1элъын фае. Бэщ папц1эхэри агъэфедэу къыхэк1ы.

Лъэрычъэ щымы1э зыхъук1э, «Мыл гъэджае» еш1эх. Ащ пае метрэныкъо горэ идиаметрэу мылыр хаупк1ы, ащ ы1упэ пэблагъэу т1эк1у рау1ук1ы. Зы метрэ горэ ик1ыхьагъэу, зы цыпэр упсыгъэу а гъуанэм бэщ рагъэуцуэшъ, мыл хъураер апэ итэу къыдыречъэх, ячъэ нахь псынк1э зыщыхъущтым, бэщыр къырахыжьы, ежьхэр ащ тепк1эхи, зырагъэхьы. Анахь чыжьэу зезыгъэхьышъурэр атек1о.

МЫ МАЗЭМ:

- 1560-рэм адыгэ шыудзэхэу Россием игъусэу зэуагъэхэр Ливон заом къекIыжьых;

- 17-м 1857 – рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1860-рэ илъэсым икIымаэфэ щылэ нэс Адыгэ хэкум мэщытэу итыгъэмэ япхыгъэу лажьэщтыгъэ мэктэбэмэ (школымэ) кIэлэцIыкIу  1 000 фэдиз ащеджагъ. Ахэмэ арэбыбзэр зэрагъашIэщтыгъэ;

- и 16-м 1871-рэ илъэсым ЩЫИХЪ ЩАМИЛЭ МЕДИНЭМ щылIагъ ыкIи щагъэтIылъыгъ.