Черкесский календарь. Сентябрь

1ОНЫГЪУ

Нэмык1ыц1эу ра1орэр - «Бжыхьап»   (Нэгумэ Шор).

А1ожьхэрэмэ ащыщ лэжьыгъэу зи1ухыжьыгъо, зи1огъу ябгъонэрэ мазэм тефэрэр гъажъор ары. Шапсыгъэмэ къызэра1орэр «фыгъо», къэбэртаемэ «ху». Ц1ыф гъэсэгъэшхоу А.Корниловым къызэритхэу, Китаир а культурэм ылъапсэмэ, хы Ш1уц1э 1ушъо гъогу ар Европэм ар зэрихьагъэр ары.

Гъажъор (фыгъор, хур) адыгэмэ япэсэрэ культурэу зэрэщытыр дэгъоу къаушыхьаты мыщ фэдэ щысэмэ: 1) аужырэ лъэхъанхэм тиц1ыфлъэпкъ ищы1эныгъэ ч1ып1эшхо щызыубытыгъэ лэжьыгъэу натрыфым ыц1э къызытек1ыгъэр «фы»; 2) цэхэр зытет шъхьэр къызэрык1ыгъэ лэжьыгъэ пстэуми зэхэубытагъэу «фышъхьэ» лэжьыгъ ара1о; 3) фаш1э зи1э шхын мэхьанэ и1эу псалъэм къыхэфэ – «Фыгук1эр – лъэк1ап1э», «Фыгук1э с1уфагъэп»; 4) шапсыгъэмэ хьанцэгуащэр къыращэк1ы зыхъук1э, анахь зыгъэгумэк1ыхэу тхьалэ1у орэдым зигугъу щаш1ырэр «фыгъор» (гъажъор) ары: «Тыгъорыгъо, фыгъор жъые, псышъхьэр мапэ, я Алахь, къегъэпэпэха!»

Мы щысэмэ теубытагъэу зэфэхьысыжь уагъэш1ы: ябгъонэрэ мазэм «1оныгъу» зык1ыра1уагъэр, ц1ыфымэ ящы1эныгъэк1э анахь мэхьанэ ин зи1э лэжьыгъэу гъажъор (фыгъор, хур) ащ къыубытырэ мафэхэм зэра1ожьырэр ары.

1ОНЭК1О ОРЭД

Шъузэбгъутэу шъуек1ок1ыя,

Ылъэбжъэнипл1ыр тыжьына,

Тыжьыныбжъэр зытет.

Ялыягъэри гъунау,

Аслъаныжъэри гъунау.

Гъэтхэ мэфэ быгъур мэгъуагъу,

Къэлъым и1эш1ум щагъэхъу,

Чъыр маисэр зытет,

Хьамэм тетмэ ялый.

ХЬАМЭ ОРЭД

Орэдэ, орэдэ, чэмыкъу,

Зэкъо-зэшык1э зэдеу,

Зэдемыорэр хэплъагъу,

Ащ хэплъагъорэр хэп1уащ,

И1ожьафэр зи1ус,

Зэрэгук1эри ылъабжъ,

Ылъэбжъит1у маис,

Маисэ бжъакъор зытет,

Къор зытетымэ ялый,

Гъатхэрэ пэгъур аупсы,

Осэпсышъхьэм щагъэхъу,

Жьау к1эхъук1ымэ яшъау.

ДЭНАО, ДЭНАО

(натрыф упк1эпк1 орэд)

Дэнао, дэнао!

Жъыу. (Уорей) дана дэнэонэр, (ро)!

Дэнао теуса!

Жъыу. (Уорей) дана дэнэонэр, (ро)!

Ахэсыгъэм къерэ1уа!

Жъыу. (Уорей) дана дэнэонэр, (ро)!

«Гъупчъэдэх» (къэб. – гъубжэдэх) – шэн хабзэ (обряд). Мэш1одз Сэрби къызэритхыжьырэмк1э, губгъом, хьамэм къарык1ыжьыгъэ хъулъфыгъэхэмэ бысымгуащэм ыпшъэ гъупчъэр ш1охалъэщтыгъэ. Бзылъфыгъэм ар зыш1охихыжьын фитыгъэп 1анэ къафиш1эу унагъор зэк1э егъэт1ысыфэ.

«Хамэ 1умыф» - ари зы шэн –хабз. Ащ къызэрэдилъытэрэмк1э лэжьыгъак1эм апэу хэшхык1ын фэягъэхэр 1ахьыл блэгъэ шъыпкъэхэр арыгъэ. Ет1анэ лэжьыгъэр птыми, пхъожьми изэрар къэк1ощтыгъэп.

ГУЩЫ1ЭЖЪХЭР

Тхьагъэлыдж кон ихьэ кон ик1.

Кон нэк1 нахьи губгъо нэк1.

1оныгъо гъаблэ хъурэп.

Бжыхьэ маш1ор 1эш1у.

Зы бжыхьэ мафэм к1ымэфэ псэум уегъашхэ.

МЫ МАЗЭМ:

- и 18-м 1861-рэ илъэсым Урысыем ипачъыхьэу я II-рэ Александрэ  Мыекъуапэ пэмычыжьэу Мамрыкъо к1эй адыгэ л1ык1омэ (депутацием) ащы1ок1э ык1и унэшъо пытэ къафеш1ы: «Зы мэзэ п1алъэ сэгъэуцу – абдзахэмэ рахъухьан фае: Пшызэ шъолыр псэуп1эк1э хахыщта… хбауми Тыркуем ик1ыщтха?»;

- и 24-м 1901-рэ илъэсымадыгэ поэтэу Хьаткъо Ахьмэд къуаджэу Хьатыгъужъыкъуае къыщыхъугъ.  1937-рэ илъэсым л1агъэ;

- и 25-м 1915-рэ илъэсым Адыгэ Республикэм иц1ыфыбэ (народнэ) писателэу  Еутых Аскэр къуаджэу Хьатикъуае къыщыхъугъ;

- и 1-м 1921-рэ илъэсым Къэбэртае автономие и1э мэхъу, 1922-рэ илъэсым года к1ымэфэ щылэм и 22-м щегъэжьагъэу – Къэбэртае-Бэлъкъар автоном область, 1936 илъэсым Кабардино-Балкарская АССР, 1991-рэ илъэсым - Къэбэртае -Бэлъкъар Республик;

- и 4-м 1923-рэ илъэсым хы Ш1уц1э 1ушъом щыпсэурэ шапсыгъэмэ я III-рэ Зэфэс щы1агъ. Ащ хэлэжьагъэхэм Т1уапсэ игупчэ гъунэпкъэ гъэнэфагъэхэр и1эхэу  Шапсугъэ Советскэ Социалистическэ Республикэ щы1э мэхъук1э унашъо аш1ыгъагъ;

- и 1-м 1936-рэ илъэсымискусствэхэмк1э къэралыгъоинститутэу А. В. Луначарскэм ыц1эк1э щытым Адыгэ театральнэ студие щызэхащэ;

- и 23-26 числа 1996-рэ илъэсымАдыгэ Республикэм икультурэ и Мафэхэр къ.Москва щэк1ох.