Черкесский календарь. Май

Вторник, 20 мая 2014 г.
Просмотров: 27919
Подписаться на комментарии по RSS

Черкесский календарь. Май

ЖЪОНЫГЪУАК1

 

Нэгумэ Шорэ къызэритхыжьырэмк1э «ГЪЭТХАК1» ра1ощтыгъэ.

Жъоныгъуак1эм «ОГЪУ»-к1э еджэхэрэр щы1эх. А ц1эр къырагъэшъыпкъэжьэу мыщ фэдэ тхыдэжъ к1эк1 къа1уатэ.

Пщы горэм, идышъэку уасэу и1эр зыфэдизыр къэзыш1эрэм ритыщтэу, макъэ егъэ1у. А мылкушхор ахьымэ аш1оигъоу бэ зиш1ошъ хьак1эщым къезыхьыл1агъэр, ау зыми ыуасэ къытыригъэфэшъугъэп. Аузэ, шъузабэ горэм ипшъэшъэ закъо еу1ушышъ, хьак1эщым егъак1о. Дышъэкум ыуасэр «жъоныгъок1э мэфищ ощхэу», - ащ аре1о. Ар тэрэзк1э пщым къыдештэ, кури къыреты.

 

ЖЪОНЭК1ОИХЬАЖЬ

(Мэш1одз Сэрби къытхыжьыгъэм техыгъ)

 

Гъэтхэ губгъо 1офш1энхэм яухынрэ жъонак1охэм якъэгъэзэжьынрэ «Жъонэк1оихьажь» ыц1эу мэфэк1ык1э адыгэмэ хагъэунэфык1ыщтыгъэ. Мэфэк1ым хэтын фэягъ Ачъэкъашъор, жъонэк1оихьажь къэбэкъыр. Ачъэкъашъом и1уплъэ: ачъашъхьэм фэдэу ш1ыгъэ нэ1урыхъор 1улъ, джэдыгу зэпырыгъэзагъэ к1э ц1ык1у пыдагъэу щыгъ, пхъэм хэш1ык1ыгъэ къамэрэ сэшхорэ голъых.

Къэбэкъыр – псагъэ. Ар зэрэш1ыгъэр ары: купл1эм кущэрыхъэу дэлъ, кутакъым зандэу пхъэ к1ыхьэ ит. Ащ ышъхьагърэ цыпэм зэблэдзыгъэу пхъит1у пы1ул1агъ. Ахэмэ къяублэблэхэу псэушъхьэ теплъэ зи1э пкъыгъохэр апыш1агъэх.

Быракъык1эм пылъ хъэдэн, ар пл1эмыеу гъэпсыгъэ, метрэ зырыз горэк1э ишапхъэ плъытэу хъущт. Ышъок1э зигъо хъугъэ лэжьыгъэм фэд - гъожьы. Ащ зи нэсын фимытэу жъонэк1о анахьыжъыр зэрыс кум пыгъэнагъ. Кухэри, ахэм ак1эш1эгъэ цухэри хъэдэн къолэн  бзыхьафхэмк1э гъэк1эрэк1агъэх.

Быракъыр зыхэгъэнэгъэ кум къык1элъэк1ох пхъэ1ашэхэр, лъашъохэр, нэмык1рэ 1эмэ-псымэхэр зэрылъ кухэр, къэбэкъыр зезыщэрэ кур - зэк1эмэ ауж ит. Ащ ыуж, къэбэкъым пыш1эгъэ «псэушъхьэхэмэ» ящэрыохэу, псэгъаохэр итых. Зы нэбг, джэгуалъэмэ атегъэфэгъош1у мыхъуным пае, къэбэкъык1эр ренэу егъэсысы. Анахь щэрыомэ ш1ухьафтынхэр араты.

Губгъом къыщыублагъэу къуаджэм нэсыжьыфэхэ Ачъэкъашъом ц1ыфхэр егъэщхых, егъэчэфых. Зэхэдз имы1эу, ыпэ къифэрэ пстэуми ясэмэркъэу, зегъэгусэ, л1агъэм фэдэу зыкъытырегъафэ, зэрегъэубзэх, сыдэу зиш1ыми, зыфаер къыдехыфэ уцурэп. Быракъыр зыхэгъэнагъэмрэ лъашъохэр зэрылъхэмрэ чылэм дэмыхьэхэу, шъофым ылъэныкъок1э агъазэ ык1и хьасэбэкъук1э къэгъэтхъыхьагъэу джэгуп1э пчэгу агъэпсы. Тхьэматэм иш1э хэмылъэу ащ зи ик1ын фитыгъэп. А ч1ып1эм щызэрахьэрэ шэш-хабзэхэр зыукъохэрэр, пэш1орыгъэшъэу агъэхьазырыгъэ машэм ит псы ш1оим хадзэх.

Къэбэкъыр зэрыт кум ыуж ит шыухэри Ачъэкъашъори ку нэк1 заулэ ягъусэу къуаджэм дэхьэх. Ачъэкъашъом «шъузыр» (бзылъфыгъэ щыгъынк1э фэпэгъэ хъулъфыгъ) къыпэгъок1ы, 1апл1 зэращэк1ы, зэбэух. Щагу дэхьэ-дэк1эу къак1ухьэзэ, мэфэк1ым хэк1одэщт шхын зэфэшъхьафхэр къаугъои, ахэр кумэ къаралъхьэхэшъ, чылэгъунэм щагъэпсыгъэ джэгуп1эм къек1ол1эжьых. Бзылъфыгъэмэ яш1ухьафтынхэри мэфэк1ым къырахьыл1э.

Мэфэк1ыр мэфэ заулэ зэхэты. А уахътэм къык1оц1 гъомлэпхъэ зэфэшъхьафыбэ ц1ыфмэ ахэк1уадэ, анахьэу ана1э зытрагъэтхэрэр тхьамык1эу къырихьыл1эхэрэр ары.

Нэмык1 ц1ыф лъэпкъхэм афэдэу, ямэфэк1хэр дэрмэн хэлъэу зэраш1ынхэм адыгэхэри пылъыгъэх. Аущтэу заш1ык1э, илъэс реным ашхыщтым щымык1эщтхэу, лэжьыгъэшхо къахьыжьынэу къащыхъущтыгъэ.

Мэфэк1ыр зыщаухыщтым шыухэм е лъэсхэм ащыщ горэм бырсырыр къызфегъэфедэшъ, быракъыр аш1урехьыжьэ, «Быракъыр ехьы» а1озэ, ащ ыужы ц1ыфхэр елъадэх.

Быракъыр зыхэмытыжь мэфэк1ыр ухыгъэк1э алъытэ, зэбгырэк1ыжьых.

Адыгеим ык1и хы 1ушъом ащыпсэурэ адыгэхэм жъонэк1о быракъыр цыпэ-цыпэу зэ1атхъыжьыти, яунэмэ ахьыщтыгъэ. Быракъым щыщэ уиунэ илъыным насып пылъэу алъытэщтыгъэ.

Къэбэртаемрэ Щэрджэсымрэ ащыпсэурэ адыгэмэ мэфэк1ыр «Быракъзехьэк1э» аухыжьыщтыгъэ.

Къызэра1отэжьырэмк1э, жъонэк1оихьажь мэфэк1ыр аужырэу зыхагъэунэфык1ыжьыгъэр 1940-рэ илъэсхэр ары.

 

ГУЩЫ1ЭЖЪХЭР

 

Цобзэпэ огъу, жъоныгъок1э ощх.

Сэтэнэер шъхьалъэмэ, жъогъэбзыгъэ имыхыжь.

 

МЫ МАЗЭМ:

  

- 1748-рэ илъэсым урыс тхыгъэхэм гущы1эу «сашка» уащы1укэ1 регъажьэ. Энциклопедием къызэри1орэмк1э, ар адыгэ гущы1эу «сэшхом» къытек1ы ыужк1э бзэ хэбзэ зэхъок1ымэ къапкъырык1эу «шашка» а1оу хъужьыгъэ;

- 1837-рэ илъэсым абдзахэхэм, шапсыгъэхэм ык1и нэтхъуаджэхэм ял1ык1охэм мыщ фэдэ гущы1эхэр пачъыхьэм фэгъэзагъэу аш1ы: «…Ныбджэгъуныгъэрэ зэзэгъыныгъэрэ тазфагу илъэу хъун зилъэк1ыщт закъор, шъуидзэхэри шъуипытап1эхэри Пшызэ зэпырышъущыжьыхэмэм ары…»;

- и 15-м 1850-рэ илъэсым къыхауты пс. Шъхьэгуащэ исэмэгу нэпкъы (джырэ пос. Каменномостскэр зыдыщытым дэжь) Зэфэс ш1ып1э Унэшхо (Дворец) щаш1ыгъэу. Ащ епхыгъэу лажьэщтыгъэх мэщытыр, хьапсыр, еджап1эр;

- и 21-м 1864-рэ илъэсым Шъачэ пэблагъэу убых къуаджэу Къыбадэ (джы гъэхъунэу «Красная поляна») ит1ысып1агъэм Кавказ заоу адыгэхэр зэунэхъул1агъэр зэрэухыгъэм фэгъэхьыгъэу пэчъыхьадзэмэ япарад щэк1о. Зэо мэхъаджэм ыпкъ къик1эу адыгэ мин 493-мэ (Берже) хэкур егъэзыгъэк1э абгынагъ, мин 750-900-рэ зытхырэми уапехьыл1э;

- и 22-м 1892-рэ илъэсым кавказоведэу, адыгэ-абхъазыбзэхэр научнэу зэхэфыгъэнхэмк1э ык1и фхэмэ яграмматикэхэр зэхэгъэуцогъэнымк1э 1офышхо зыш1агъэу Н.Ф.Яковлевыр къэхъугъ;

- и 10-м 1885-рэ илъэсым къыхауты къуаджэу Пэнэжьыукъуае  зы класс хъурэ ублэп1э училищэ къыщызэ1уахыгъэу. Ар Екатеринодарскэ округым къыхиубытэрэ адыгэ къуаджэхэмк1э апэрэ урыс еджап1эу щытыгъ. А илъэс дэдэм къуаджэу Хьэкурынэхьабли ащ фэдэ училищэ  щагъэпсы;

1918-рэ илъэсым Совет хабзэм илъэхъан апэрэу адыгабзэк1э араб графикэм техыгъэ алфавитк1э гъэзетэу «Краснэ Кубань» къыдэк1ы. Редакторэу и1агъэр Тыркуем къик1ыгъэ адыгэу Лъэцэрыкъо Хьарун.  Плъыжь-фыжъ зэбэнымэ апкъ къик1эу Тыркуем ыгъэзэжьи, ащ щыл1эжьыгъ;

- и 9-м 1912-рэ илъэсым адыгэ писатель анахьыжъхэм ащыщэу Кэстэнэ Дмитрие къуаджэ Бжъэдыгъухьаблэ къыщыхъугъ. 1982-рэ илъэсым л1агъэ;

- и 28-м 1931-рэ илъэсым писателэу СССР-м  ык1и РСФСР-м и Къэрэлыгъо премиемэ ялауреатэу, Адыги ык1и Къэьэртэе-Бэлъкъар республикэхэм яц1ыфыбэ (народнэ) писателэу Мэщбэш1э Исхьакъ къуаджэ Шъхьащэфыжьы къыщыхъугъ;

- 1928-рэ илъэсым Адыгэ тхылътедзап1э Краснодарэ щызэхащэ;

- и 4-м 1936 илъэсым Адыгэ автоном хэкум игупчэу къалъэу Мыекъуапэ хахы.

 



сегодня
29 марта 2024 года
 
В этот день
Родился
1946 г. – Руслан Алоев, доулист, засл. артист КБР
Все новости
Набор в школу/ансамбль кавказского танца…
Дорогие друзья! До концерта "Выпусник…
Дорогие друзья! Рады сообщить вам,…
Дорогие участники второго стипендиального конкурса…
Афиша
- Неназначенный срок далёк, назначенный наступит
Вход для зарегистрированных пользователей
Забыли пароль?
вход
Регистрация